Yusif Ziya Talıbzadənin islamçılıq və türk-islam birliyi görüşləri

Faiq Ələkbərli

Fəlsəfə

№ 2(9) Dekabr 2022

Yusif Ziya Talıbzadənin islamçılıq və türk-islam birliyi görüşləri

Yusif Ziya Talibzade’s Views on Islamism and Turkish-Islamic Unity

Взгляды юсифа зия талыбзаде об исламизме и тюркско-исламском единстве

Faiq Ələkbərli AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi https://orcid.org/0000-0002-8865-568x

Xülasə

Məqalədə XX əsrdə Axund Yusif Ziya Talıbzadənin islamçılıq və türkİslam birliyinə dair görüşləri mühüm yer tutur. Yusif Ziyanın islamçılığa və türk-İslam birliyinə bağlılığının əsasında, ilk növbədə, irançıların farslaşdırma, çarizmin isə ruslaşdırma siyasəti olmuşdur. Yəni Azərbaycan xalqının bir qisminin “şiəlik məzhəbi” adı altında farslaşdırılması, digər qisminin isə sosial-demokratizmin təsiri altında ruslaşdırılması Y.Z.Talıbzadənin islanmçılıq və türk-İslam birliyi görüşlərinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Xüsusilə, ilk dövrlərdə Çar Rusiyasına qarşı mübarizədə islamçılıq cərəyanı daha nüfuzlu idi ki, Talıbzadənin də bununla bağlı təfsirləri və görüşləri olmuşdur. Bu baxımdan ilk dövrlərdə milli məsələyə də dini baxımdan yanaşan Yusif Ziya hesab etmişdir ki, İslam dini millətlərin təşəkkülü və inkişafının əsasında dayanır. Məqalədə Y.Z.Talıbzadənin İslam aləminin mənəvi-ideoloji durumu ilə bağlı Qərb millətlərinin düşüncələri ilə bağlı tənqidinə də yer verilir. Yusif Ziya Qərb millətləri mütəfəkkirlərinin İslam dininə münasibətdə yanlış mövqe tutmasını əsaslandırmağa çalışmışdır. Məqalədə Yusif Ziyanın türk-İslam birliyi, qismən də türkçülük-turançılıqla bağlı görüşləri də təhlil olunub. Yazıda göstərilir ki, Y.Z.Talıbzadə türkİslam dünyasının inkişafını türk-İslam birliyinin təməli saydığı Osmanlı imperiyasında görmüşdür. Özəlliklə, 1910-1918-ci illərdə Osmanlı ordusunun tərkibində öncə Balkan, daha sonra I Dünya müharibəsində iştirak etməsi onun türk-İslam birliyi inancını daha da gücləndirmişdir. Ümumiyyətlə, məqalədə Yusif Ziyanın türk-İslam birliyi ideyasına daha çox bağlı olub, müstəqil türk dövlətlərinin yaranmasına bir qədər tərəddüdlə yanaşmasının səbəbləri göstərilir. Xüsusilə də onun türk-İslam birliyi ideyasına bağlılığında, başqa sözlə, vahid türk-İslam dövləti arzulmasında Ənvər paşanın təsirinin olması da hərtərəfli şərh olunur. Ümumiyyətlə, Yusif Ziya bütün müsəlman-türk, o cümlədən Azərbaycan xalqlarının gələcəyini İslam dini əsaslı türk-İslam birliyində görmüşdür. Bu baxımdan o, sonralar “panislamist” və “pantürkist” bir ziyalı, ictimai-siyasi xadim kimi tanınmışdır.

The article shows that Akhund Yusif Zia Talibzade’s views on Islamism and Turkish-Islamic unity were significant in the twentieth century. Yusuf Ziya’s devotion to Islamism and the Turkish-Islamic unity was based on the problems of the Persianization of the Azerbaijanis and Russification policy of the Tsarist Russia. That is, the Persianization of the Azerbaijani people under the name of the Shiite sect, and the Russification of the other part under the influence of social democracy, both played important roles in shaping Y.Z. Talibzade’s views on Islamism and Turkish-Islamic unity. Islamism was especially influential in the early days of the struggle against tsarist Russia, and Talibzade had interpretations and opinions about it. Yusif Ziya, who approached the national issue from a religious standpoint in the beginning, believed that the Islamic religion is the foundation of nations. The article also includes Y.Z. Talibzade’s criticism of perspectives of Western nations on the cultural and ideological situation in Islamic world. Yusif Ziya attempted to explain Western thinkers’ erroneous position on the Islamic religion. Yusif Ziya’s views on Turkish-Islamic unity, as well as TurkismTuranism, were discussed in the article. The Ottoman Empire was the foundation for the development of the Turkish-Islamic world and TurkishIslamic unity, as demonstrated here. His service in the Ottoman army, in particular, strengthened his belief in Turkish-Islamic unity during the years 1910-1918, when the Ottoman army first occupied the Balkans and then the First World War. In general, the article explains why Yusif Ziya was more committed to the idea of Turkish-Islamic unity and was hesitant to establish independent Turkish states. The influence of Anwar Pasha, in particular, on his commitment to the idea of Turkish-Islamic unity, or his desire for a unified Turkish-Islamic state, has been thoroughly explained. In general, Yusif Ziya saw a Turkish-Islamic union based on the Islamic religion as the future of all Muslim-Turkish peoples, including the people of Azerbaijan. He was later recognized as a pan-Islamist and pan-Turkist intellectual, social, and political figure from this perspective.

В статье важное место отведено взглядам Ахунда Юсифа Зия Талыбзаде об исламизме и тюркско-исламском единстве в ХХ веке. Основу приверженности Юсуфа Зия исламизму и тюркско-исламскому единству составляет в первую очередь политика персидизации иранцев, русификации царизма. То есть, персидизация части азербайджанского народа под именем шиитской секты и русификация другой части под влиянием социал-демократии сыграли важную роль в формировании взглядов Ю.З.Талыбзаде об исламизме и тюркско-исламском единстве. Особенно, в первые периоды течение исламизма было более влиятельным в борьбе с царской Россией, и у Талыбзаде также были взгляды и комментарии в связи с этим. С этой точки зрения Юсиф Зия, который в ранние времена подошел к национальному вопросу с религиозной точки зрения, считал, что исламская религия стоит в основании формирования и развития нации. В статье также содержится критика Ю.З.Талыбзаде взглядов западных народов на духовно-идеологическое положение исламского мира. Юсиф Зия пытался обосновать ошибочную позицию мыслителей западных народов по отношению к исламской религии. В статье также проанализированы взгляды Юсифа Зия на тюркско-исламское единство и отчасти тюркизм-туранизм. Здесь показано, что Ю.З.Талыбзаде видел развитие тюркско-исламского мира в Османской империи, которую он считал фундаментов тюркско-исламского единства. В частности, его участие в Балканской, а затем Первой мировой войне в составе османской армии, еще больше укрепило его веру в тюркско-исламское единство. В целом в статье показаны причины, по которым Юсиф Зия был более привязан к идее тюркско-исламского единства и нерешительно относился к созданию независимых тюркских государств. В частности, всесторонне объяснено влияние Анвар-паши в его приверженности идее тюркско-исламского единства, иными словами, в его стремлении к единому тюркско-исламского государству. В целом Юсиф Зия видел будущее всех мусульманско-тюркских народов, в том числе и народа Азербайджана, в тюркско-исламском единстве, основанном на исламской религии. С этой точки зрения он впоследствии был признан «панисламистским» и «пантюркистским» интеллектуальным, общественно-политическим деятелем.

Açar Sözlər

İslamçılıq Türk-İslam Birliyi Ruslaşdırma Farslaşdırma Turançılıq Sosial-Demokratizm

Islamism Turkish-Islamic Unity Russification Persianization Turanism Social Democracy

Исламизм Тюркско-Исламское Единство Русифи-Кация Персидизация Туранизм Социал-Демократия

Referanslar

Ağamirov M.M. (1983). Abdulla Şaiqin dünyagörüşü. Bakı: Maarif. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. (2004). İki cilddə. IIcild.Bakı, “Lidernəşriyyatı”,

Aydemir Şevket Süreya. (1978). Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paşa. 3 ciltte, 3 cilt. (1914-1922). İstanbul.

Baykara Hüseyn. (1992). Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı: Azərnəşr.

Betül Aslan. (2000). 1. Dünya savaşı esnasında Azerbaycan türklerinin Anadolu türklerine Kardeş kömeği (yardımı) ve Bakü Müslüman Cemiyeti-Hayriyesi // Ankara, Atatürk Kültür Merkezi başkanlığı yayınları, XII.

Cabbarov Fərhad (tərtib edəni). (2013). “Müasirləri Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında”. Bakı: “Ziya” NPM.

Cavad Heyət. (2003). Dr. Turac Ətabəkinin “Azərbaycan” kitabı üzərinə bir dəyərləndirmə və təkmilləşədirmə. // “Mədəniyyət dünyası” yurnalı, 6-cı buraxılış. Bakı: ADMİU-nun mətbəəsi.

Dünyamin qızı Qərənfil. (22-24 oktyabr 2016). Abdulla Şaiqi ölənəcən yandıran dərd. Kaspi qəzeti., (s. 7).

Ələkbərli Faiq. (2020). “Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər)”. II hissə. Bakı: Elm və təhsil.

Əsədli Minəxanım. (2005). Yusif Ziya Talıbzadənin həyatı və mühiti. Bakı: “Nurlan”.

Əsədli Minəxanım. (2014). Yusif Ziya Talıbzadənin ictimai baxışları və fəaliyyəti. Bakı: “Avropa”.

Kəlbizadə E., Hacıyev İ. (2017). Naxçıvanlı diplomatlar. Naxçıvan: Əcəmi. Keykurun Naki. (mayıs 1957). Büyük bir hayirsever Hacı Zeynalabdin

Takızade. “Azerbaycan” dergisi, Ankara, sayı 14 (62).

Hayıt Baymirza. (1997). “Basmaçılar” Türkistan Milli Mücadile Tarihi (1917-1934. Ankara, Türkiye Diyanet Vakfi Yayınları.

Həsənov Həsən. (2020). Nəriman Nərimanov: milli ruh və siyasi təfəkkürün vəhdəti // “Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər”, №2 (30).

Masayuki Yamauchi. (1995). Hoşnut olmamış adam – Enver Paşa. (Türkiyeden Türkistana). Ankara: Bağlam Yaylncılık.

Məmmədov Məmməd. (2002). “Azərbaycan ədəbi tənqidi. Müntəxabat”. Bakı: “Tural-Ə” NPM.

Məmmədzadə M.B. (1992). Azərbaycan milli hərəkatı. Bakı: Nicat. Rəsulzadə M.Ə. (2016). Bir Türk milliyyətçisinin Stalinlə ixtilal

xatirələri. Mühacirət dövrü ədəbi-elmi irsindən seçmələr. I cild. Bakı: Elm. Rəhman Salmanlı. (25 may 2011). Amu-Dərya sahillərində öldürülən azərbaycanlı. “Azərbaycan” qəzeti., (s.10).

Rəhimli Təranə Turan. Axund Yusif Ziya Talibzadə haqqinda bilmədiklərimiz// http://bizimyazi.az/axund-yusif-ziya-talibzad%C9%99-haqqinda-bilm%C9%99dikl%C9%99rimiz

Resuloğlu M.E. (1962). Müsavat Partisinin kuruluşu//Müsavat, Münhen, №4.

Sarvan (Sadıqov) M.O. Borçalı alimləri. (2001). Bakı, “Azərbaycan Milli Ensklopediyası.

Şaiq Abdulla. (2005). Seçilmiş əsərləri. Üç cilddə. II cild. Bakı: “AVRASİYA PRESS”.

Şaiq Abdulla. (1961). Xatirələrim. Bakı, “Uşaqgəncnəşr”.

Şaiq Abdulla. (mart 1992). Sultana Quran aparılması (Kamal

Talıbzadənin təqdimatında). “Elm” qəz., №6 (403).

Talıbzadə Kamal. (2001). Axund Yusif Talıbzadə. // “Mədəniyyət dünyası” yurnalı, 2-cı buraxılış. Bakı, ADMİU-nun mətbəəsi,

Talıbzadə Yusif Ziya. (1906). “Həqiqəti-İslam”, “İrşad”qəz., № 263, Bakı.

Talıbzadə Y.Z. (1906, 14 noyabr). “Əmirxanyansa cavab”, İrşad qəz., №263, Bakı.

Talıbzadə Y.Z. (1907, 12 yanvar). “Həccə dair”, Bakı: Füyuzat №6, Talıbzadə Y.Z. (1907, 29 aprel). “İzhari-bütlan”. Bakı: “Füyuzat”, №16. Talıbzadə Y.Z. (1909). “Müsəlmanlar və maarif”, “Tərəqqi”qəz., №201, 6 sentyabr, Bakı.

Talıbzadə Y.Z. (1909). “Bakıda rusi-müsəlman məktəbləri”, “Tərəqqi” qəz., №202, 7 sentyabr, Bakı.

Talıbzadə Y.Z. (1913-cü il). “Türkiyə məktubları”. Bakı: “İqbal” qəz., №253, 258, 268, 269, 271.

Talıbzadə Y.Z. (1919-cu il). “Cəmiyyəti-əqvam”. Bakı: “Azərbaycan” qəzeti, №348.

Talıbzadə Y.Z. (1911, 1 mart). “Müəllimlərimiz”. Bakı: “Yeni Füyuzat”, №8.

Talıbzadə Y.Z.. “Hürriyyəti-dəyanətə cavab” və yaxud “Axund Yusifzadə ilə müsahibə”, Abdulla Şaiqin Mənzil Muzeyinin arxivi, qovluq 4.

Toğan Zeki Velidi. (1999). Hatıralar ( (Türkistan ve diger müslüman Doğu türklerinin milli varlık ve kültür mücadileleri). Ankara, Türk Diyanet Vakfi Yayınları. “Yeni Füyuzat” jurnalı, (1910). №10.

Yaqublu Nəsiman. (2001). Azərbaycan milli istiqlal mübarizəsi və M.Ə.Rəsulzadə. Bakı.

Yurtsever Abdulvahab. (1959). Abdulla Şaik vefat etti. // “Azerbaycan” (Ankara), Azerbaycan Kültür Derneği yayınları, sayı 4-5.

Ümumilikdə 37 istinad var. Daha Çox İstinadı Göstər

Necə istinad edilir?

Ələkbərli, Faiq. “Yusif Ziya Talıbzadənin islamçılıq Və türk-Islam Birliyi görüşləri”. Din Araşdırmaları Jurnalı 5/9 (December 31, 2022), 29-56. https://journal.ait.edu.az/daj/article/view/153