e-ISSN: 3006-2772
ISSN: 2618-0030
2019
İki illik
Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu
Azərbaycan

Fəlsəfə

Azərbaycan türk fəlsəfə tarixinin qaynaqları, təşəkkülü və inkişafı

History of Azerbaijan Turkish Philosophy Sources, Formation and Development

История азербайджано -тюркской философии, ее источники, формирование и развитие

  • Faiq Ələkbərli AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
Məqalədə göstərilir ki, Azərbaycan türk fəlsəfə tarixinin yazılması və bir elm kimi formalaşması prosesi mürəkkəb bir yol keçmişdir. Uzun müddət hesab edilmişdir ki, Azərbaycanda milli fəlsəfə tarixçiliyi akademik Heydər Hüseynovun 1949-cu ildə nəşr olunan “Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” əsəri ilə başlanmışdır. Müəllifə görə, milli fəlsəfə tarixçiliyi Hüseynova qədər sırf elmi-fəlsəfi akademik üslubda olmasa da, Azərbaycan türk mütəfəkkiri Firidun bəy Köçərlinin 1900-cü illərdə qələmə aldığı “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” fundamental əsəri ilə bağlıdır. Köçərli həmin əsərdə yalnız ədəbiyyat məsələlərini deyil, eyni zamanda, ictimai-fəlsəfi problemləri də işıqlandırmışdır. Başqa sözlə, Köçərli özünün də qeyd etdiyi kimi, bu əsərində “şairi-qabil”lərlə yanaşı, “ədibi-fazil” adlandırdığı mütəfəkkirlərin mədəni-fəlsəfi irsini tədqiq və təhlil etmişdir. Eyni zamanda, məqalədə H.Hüseynova qədərki dövrdə Azərbaycan xalqının fəlsəfi və ictimai fikrinə bu və ya digər formada öz əsərlərində yer verən A.A.Bakıxanov, A.Sur, Y.V.Çəmənzəminli, M.Tərbiyət, S.Mümtaz, M.Ə.Rəsulzadə və başqalarının da “fəlsəfə tarixçi”liyinə qısa şəkildə də olsa toxunulmuşdur. Bundan sonra müəllif əsas diqqəti H.Hüseynovun fəlsəfə tarixçilyinə cəmləmiş, onun əsərinin Azərbaycan xalqının fəlsəfə tarixçiliyində yerini və rolunu göstərməyə çalışmışdır. Müəllifə görə, Hüseynovun akademik üslubdakı Azərbaycan xalqının fəlsəfi və ictimai fikrinin öyrənilməsinə yönəlmiş fəlsəfə tarixçiliyini isə M.Qasımov, Z.Quluzadə, F.Köçərli, M.Ağamirov, Z.Məmmədov və başqaları davam etdirmişlər. Bu baxımdan, məqalədə Z.Göyüşov, Z.Quluzadə, Z.Məmmədov və başqalarının Azərbaycan xalqının ictimai və fəlsəfi fikri ilə bağlı ayrı-ayrı dövrlər, yaxud ümumi bir dövrlə bağlı yazılmış əsərləri üzərində xüsusilə dayanılmış və təhlil edilmişdir. Müəllifə görə, Sovetlər Birliyi dövründə müəlliflər kollektivi ilə nəşr olunan “Azərbaycan fəlsəfəsinin tarixinə dair oçerklər”i isə ilk sistemli, genişhəcmli Azərbaycan türk fəlsəfə tarxi kitabı hesab etmək olar. Məqalədə göstərilir ki, Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra çoxcildlik “Azərbaycan fəlsəfə tarixi”nin ilk iki cildinin ərsəyə gəlməsi Azərbaycan elmində, xüsusilə də milli fəlsəfə tarixçiliyində mühüm hadisə olmuşdur. Məqalədə o da göstərilir ki, qədim dövrlərdən XVIII əsr də daxil olmaqla, Azərbaycan türk fəlsəfə tarixçilyini özündə əks etdirən ilk iki cilddən sonrakı XIX-XX əsrlərlə bağlı cildlərin hələlik işıq üzü görməməsi fonunda Faiq Ələkbərlinin “Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi” üçcildliyinin nəşr olunması bu boşluğu doldurmaq anlamında əhəmiyyətli olmuşdur.
The article shows that the process of writing the history of AzerbaijanTurkish philosophy and its formation as a science has gone through a complicated process. It has long been assumed that the history of national philosophy in Azerbaijan began with the work of academician Heydar Huseynov, From the history of social and philosophical thought in Azerbaijan in the nineteenth century, published in 1949. However, according to the author, the historiography of national philosophy is not as purely scientific and philosophical as the academic style of Huseynov, but is connected with the fundamental work Literature of Azerbaijani Turks written by AzerbaijaniTurkish thinker Firudin bey Kocharli in the 1900s. Kocharli covered not only literary issues, but also socio-philosophical problems in that work. In other words, as Kocharli himself noted, in this work, in addition to the "poet-gabil", he also studied and analyzed the cultural and philosophical heritage of the thinkers he called "literary-fazil". At the same time, A.A.Bakikhanov, A.Sur, Y.V.Chamenzaminli, M.Tarbiyet, S.Mumtaz, M.A.Rasulzadeh and others, who in one way or another took part in the philosophical and public opinion of the Azerbaijani people in their works before H.Huseynov, in the article. The "philosophical historian" is also touched upon, albeit briefly. After that, the author focused on H.Huseynov’s philosophical historiography, tried to show the place and role of his work in the philosophical historiography of the Azerbaijani people. According to the author, Huseynov’s philosophical historiography aimed at studying the philosophical and public opinion of the Azerbaijani people in the academic style was continued by M.Gasimov, Z.Guluzade, F.G.Kocharli, M. Agamirov, Z. Mammadov and others. In this regard, the article focuses on the works of Z.Goyushov, Z.Guluzade, Z.Mammadov and others on the social and philosophical thought of the Azerbaijani people in different periods or in general. According to the author, "Essays on the history of Azerbaijani philosophy" published by a team of authors during the Soviet Union can be considered the first systematic, large-scale book on the history of Azerbaijani Turkish philosophy. The article shows that after the restoration of Azerbaijan’s independence, the publication of the first two volumes of the multi-volume History of Azerbaijani Philosophy was an important event in Azerbaijani science, especially in the history of national philosophy. The article also notes that against the background of the fact that the volumes on the 19th and 20th centuries after the first two volumes reflecting the history of Azerbaijani Turkish philosophy, including the 18th century, have not yet been published, the publication of Faig Alakbarli’s three-volume History of Azerbaijani Turkish Philosophical and Public Thought was important in filling this gap.
В статье говорится о том, что процесс становления истории азербайджано-тюркской философии и ее формирования как науки прошел сложный путь. Издавна считается, что история национальной философии в Азербайджане началась с работы «Из истории социальной и философской мысли в Азербайджане XIX века» академика Гейдара Гусейнова, опубликованной в 1949 году. Однако, по мнению автора, история национальной философии до Гусейнова связана с фундаментальным трудом «Литература азербайджанских тюрков» азербайджано-тюркского мыслителя Фирудинбека Кочарли, написанным им в 1990-е годы не в научно-философском академическом стиле. Потому что в этом произведении Кочарли затронул не только литературные, но и общественно-философские проблемы. Иными словами, как отмечал сам Кочарли, в этом произведении, помимо «поэта-габиля», он изучал и анализировал культурно-философское наследие мыслителей, которых он называл «литературно-фазиль». В то же время упомянута история философии А.А.Бакиханова, А.Сура, Ю.В.Чеменземинли, М.Тарбията, С.Мумтаза, М.А.Расулзаде и других, в той или иной форме затронувших в своих трудах общественно-философскую мысль азербайджанского народа до Г.Гусейнова. Далее автор сосредоточился на философской истории Г.Гусейнова, попытался показать место и роль его творчества в историографии философии азербайджанского народа. По мнению автора, философскую историю Гусейнова, направленную на изучение общественно-философской мысли азербайджанского народа в академическом стиле, продолжили М. Гасымов, З. Гулузаде, Ф.Кочарли, М. Агамиров, З. Мамедов и другие. В связи с этим в статье анализируются работы З.Гоюшова, З.Гулузаде, З.Мамедова и других о общественнофилософской мысли азербайджанского народа в разные периоды или в целом. По мнению автора, «Очерки истории азербайджанской философии», изданные коллективом авторов во времена Советского Союза, можно считать первой систематической и масштабной книгой по истории азербайджано-тюркской философии. В статье отмечено, что после восстановления независимости Азербайджана издание первых двух томов многотомной «Истории азербайджанской философии» стало важным событием в науке Азербайджана, особенно в истории национальной философии. В статье также указано, что на фоне того, что после первых двух томов, отражающих историю азербайджано-тюркской философии, в том числе XVIII века, тома XIX-XX веков до сих пор не изданы, книга трехтомника Фаига Алекперли «История азербайджано-тюркской общественно-философской мысли» сыграла важную роль в восполнении этого пробела.
Referanslar

Abışov V. (2006). Fəlsəfə. Dərslik. Bakı: “Elm”.

Ağamirov Midhət. (1963). Birinci rus inqilabi illərində Azərbaycan ictimai fikrində milli məsələyə dair, Bakı: Azərnəşr.

Ağamirov M.M. (1982). Abdulla Şaiqin dünyagörüşü. Bakı: Maarif.

Ağamirov M.M. (1987). Məhəmməd Hadinin fəlsəfəsi. Bakı: Azərnəşr.

Ağayev Müstəqil. (2005). Hüseyn Cavidin dünyagörüşü. Bakı: “Təknur”. Ağayev Müstəqil. (2006). Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Bakı: “Nurlan”.

Ağayev Müstəqil. (2007). Аzərbaycan ictimai fikrində milli məsələ. Bakı: “Nurlan”.

Ağayev Müstəqil. (2008). XX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikrində din problemi. Bakı: Nurlan.

Ağayev Müstəqil. (2009). Azərbaycan demokratik fikrində insan konsepsiyası. Bakı: “Nurlan”.

Ağayev Müstəqil. (2010). Abbas Səhhət (Fəlsəfi və sosial-siyasi görüşləri). Bakı: Elm və təhsil.

Azərbaycan fəlsəfə tarixi. (2014/1). I cild. Bakı: “Elm” nəşriyyatı (kitabın məsul redaktoru f.e.d. Z.Ə.Quluzadə).

Azərbaycan fəlsəfə tarixi. (2014/2). II cild. Bakı: “Elm” nəşriyyatı (kitabın məsul redaktoru f.e.d. Z.Ə.Quluzadə).

Bakıxanov A.A. (2001). Gülüstani-İrəm. Bakı: Möminin.

Baykara Hüseyn. (1992). Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı: Azərnəşr.

Baykara Hüseyin. (1966). Azerbaycanda yenileşme hareketlerı. XIX yüzil. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.

Çəmənzəminli Y.V. (2005). Əsərləri. Üç cilddə. III cild. Bakı: AVRASİYA-PRESS.

Ələkbərli F.Q. (2018). Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər). I cild. Bakı: “Elm və təhsil”.

Ələkbərli F.Q. (2020). Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər). II clid. Bakı: “Elm və təhsil”.

Ələkbərli F.Q. (2021). Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər). III cild. Bakı: “Elm və təhsil”.

Əliyev Rəhim. (2013). Məhəmmədəli Tərbiyət // Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XX əsr). İki cilddə, 2-cild. Bakı: Qanun.

Əhmədli Rafail. (2005). Seyid Əzim Şirvaninin fəlsəfi görüşləri. Bakı: Elm.

Əhmədli Rafail. (2007). Azərbaycan milli-demokratik dövlətçilik məfku-

rəsi: türkçülük, müasirlik, islamçılıq. Bakı: «Elm».

Əhmədli Rafail. (2008). Azərbaycan dövlətçilik fəlsəfəsi. Bakı: “Nurlan”. Əhmədli Rafail. (2012). Mirzə Kazımbəyin ictimai fikirləri. Bakı: Elm.

Əhmədli Rafail. (2017). Mirzə Bala Məhəmmədzadənin ictimai-siyasi görüşləri. Bakı: Ozan.

Əminzadə Ə.Ə. (1972). Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixindən (XVII-XVIII əsrlər və 19-cu əsrin birinci rübü). Bakı: “Elm”.

Fərhadoğlu Maqsud. (2006). Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Nurlan.

Fəlsəfə ensiklopedik lüğət. (1997). Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası NPB (redaktoru prof. İzzət Rüstəmov).

Fəlsəfə. (1997). Dərslik. Bakı: “Azərbaycan” nəşriyyatı (red. Fərrux Ramazanov).

Hacıyev Zeynəddin. (2001). Fəlsəfə. Bakı: “Adiloğlu”.

Hacıyeva Arzu. (1998). Nəriman Nərimanovun din haqqında fəlsəfi düşüncələri. Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası NPB.

Hacıyeva Arzu. (2004). Mədəni-tarixi irsin tədqiqində hermenevtikanın fəlsəfi və metodoloji əhəmiyyəti. Bakı: Adiloğlu.

Hacıyeva Arzu. (2006). Şərqdə hermenevtika (fəlsəfə tarixi kontekstində). Bakı: Adiloğlu.

Hacıyeva Arzu. (2015). Akademik Heydər Hüseynov. Bakı: Elm.

Hacıyeva Arzu. (2017). Azərbaycan mütəfəkkirləri zamanın kontekstində: hermenevtik təcrübələr. Bakı: Elm və təhsil.

Heyət Cavad. (1993). Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış. Bakı: Azərnəşr.

Hüseynov Heydər. (2007). Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. Bakı: «Şərq-Qərb».

Xəlilov Səlahəddin. (2006). Müstəqillik illərində fəlsəfi fikrimizin inkiaf məqamlarına dair. Fəlsəfə, tarix və müasirlik (fəlsəfi-komparativistika). Bakı: Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı.

İmanov Həmid. (2007). Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Turan evi.

İsmayılov Dilqəm. (2005). Azərbaycanın transformasiyası prosesində ideolo-giyalar: konservatizm, liberalizm, sosial-demokratiya. Bakı, «Adiloğlu» nəşriyyatı

История азербайджанской философии (2002). т.1. – Баку: Элм (ответственный ред. З.А.Кулизаде).

Исмайлов Ш.Ю. (1980). Исследования по истории философии и социальной мысли Азербайджана. – «Вопросы философии», №5.

Касумов М.М. (1959). Очерки по истории философской и обществен-но-политической мысли азербайджанского народа в Х1Х веке. Баку: Азернешр.

Köçərli Firudin. (1976). Marksizm-leninizm və Azərbaycanda demokratik ictimai fikir. Bakı: Azərnşər.

Köçərli F.Q. (1965). Üzeyir Hacıbəyovun ictimai-siyasi görüşləri. Bakı: Azərb. SSR EA nəşriyyatı.

Köçərli F.Q. (1966). Nəriman Nərimanov. Bakı: Azərnəşr.

Köçərli F.Q. (1996). «Molla Nəsrəddin»çi Ömər Faiq. Bakı: Elm.

Köçərli F.Q. (1999). M.F.Axundovun dünyagörüşü. Bakı: Elm

Köçərli F.Q. (1993). Azərbaycan fəlsəfəsinin tədqiqi. Bəzi nəzəri-metodoloji problemlər. “Xalq qəzeti”, 31 iyun 1993-cü il

Köçərli Firudin bəy. (2005/1). Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı. İki cilddə, I cild. Bakı, Avrasiya-Press

Köçərli Firudin bəy. (2005/2). Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı. II cilddə, II cild. Bakı: Avrasiya-Press.

Köçərli Firudin bəy. (2007). Ədəbiyyatımıza dair məktub // Azərbaycan publisistikası antologiyası. Bakı: “Şərq-Qərb”.

Кулизаде З.А. (1992). Из истории Азербайджанской философии VII-XVI вв., Баку: Азернешр.

Qasımov Mehbalı. (1953/1). M.F.Axundovun islam dini əleyhinə mübarizəsi. Bakı: Azərnəşr.

Qasımov M. (1953/2). XIX əsrdə Rusiyanın qabaqcıl ideyalarının Azərbaycanda ictimai fikrin inkişafna təsiri. Bakı: Azərnəşr.

Qasımov M. (1954). M.F.Axundov və X1X əsr rus inqilabi-demokratik estetikası. Bakı: Azərnəşr.

Qasımov M. (1959). Ömər Xəyyamın rübailərində ateizm motivləri. Bakı: Azərnəşr.

Геюшев З.Б. (1979). Философская мысль в советском Азербайджане. Баку: Элм.

Мамедов Ш.Ф. (1965). Развитие философской мысли в Азербайджа-не. Москва.

Маковельский А.О. (1960). Авеста. Баку: Изд. Академии наук АзССР. Маковельский А.О. (2004). История логики. Москва: Кучково поле. Мирзоева Ш.Ш. (1981). Из истории эстетической мысли в Азербайд-жане (Х1Х – начало ХХ в.). Баку: Элм.

Mehdiyev Ramiz. (2010). Fəlsəfə. Bakı: Şərq-Qərb.

Mehdiyev Ramiz. (2019). Tariximizin xanlıqlar dövrünün siyasi irsi sənədlər işığında. Bakı: “Şərq-Qərb”.

Melikoff İrene. (2010). Hacı Bektaş (Efsaneden gerçeğe). İstanbul: Cümhuriyet kitapları.

Melikoff İrene. (2011). Kırkların ceminde. İstanbul: Demos yayınları.

Məmmədzadə Mirzə Bala. (1992). Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat.

Məmmədzadə İ.R. (2009). Qloballaşma və müasirləşmə şəraitində

fəlsəfənin aktuallığı haqqında. Bakı: Təknur.

Məmmədzadə İ.R. (2012). Bir daha fəlsəfə haqqında. Bakı: Təknur.

Məmmədov Zakir. (2006). Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı: «Şərq-Qərb».

Məmmədova Afaq. (2003). XX əsr Azərbaycan romantizminin fəlsəfəsi. Bakı: “İqtisad universiteti” nəşriyyatı.

Mustafayev Camal. (2013). Fəlsəfi-tarixi araşdırmalar. Bakı: “Vətən” nəşriyyatı.

Mustafayev Qədim. (1973). XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda islam ideologiyası və onun tənqidi. Bakı: Maarif.

Mümtaz Salman. (2006). Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları. Bakı: Avrasiya Press.

Mürşüdlü Qəmər. (2019). Cəmaləddin Əfqaninin sosial-siyasi fəlsəfəsi. Bakı: “ULU”.

Очерк по истории Азербайджанской философии. (1966). I том. Баку: Изд-во Ан АзССР.

Rəsulzadə M.Ə. (1991). Əsrimizin Səyavuşu, Çağdaş Azərbaycan

ədəbiyyatı, Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı: Gənclik.

Rəsulzadə M.Ə. (2008). Azərbaycan şairi Nizami. Bakı: «Çıraq».

Rəsulzadə M.Ə. (2012). Qafqaz türkləri. Bakı: “Təknur”.

Rəsulzadə M.Ə. (2013). İran Türkləri. Bakı: “Təknur”.

Rüstəmov İzzət. (1992). XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təbii-elmi və fəlsəfi fikrin vəhdəti, Bakı: Azərnəşr.

Rüstəmov İzzət. (2001). Azərbaycanda təbii-elmi biliyin inkişafının

fəlsəfi problemləri (XIX əsr-XX əsrin əvvəli). Bakı: Diplomat.

Rüstəmov İzzət. (2012). Həsən bəy Zərdabi. Bakı: Turan nəşrlər evi.

Rüstəmov Yusif İman oğlu. (2004). Fəlsəfənin əsasları. Bakı: “Azərbay-can Universiteti”.

Rüstəmov Yusif İman oğlu. (2000). Sosial-siyasi və hüquqi təlimlər tarixi. Bakı: «Azərbaycan Universiteti».

Рзакулизаде C. Дж. (2010). Из истории философской мысли Aзер-байджанa. Баку: Tekнур.

Şükürov Ağayar. (2002). Fəlsəfə. Bakı: «Adiloğlu» nəşriyyatı.

Şükürov Ağayar. (2005). Şərq fəlsəfəsi və filosofları. – Bakı: “Əbilov, Zeynalov və oğulları”.

Şükürov Ağayar. (2007). Müstəqil dövrün fəlsəfəsi və filosofları. Bakı:“Səda”.

Şükürov A.M., Abdullazadə G.A. (1993). Azərbaycan fəlsəfəsi (qədim dövr). Bakı: Azərnəşr.

Tağıyev Ə., Mustafayev A.X, Balayev M.A. (1994). Azərbaycanda milli hərəkat ideyalarının yaranması və təkamülü. (XIX sonu-XX əsrin əvvəlləri). Bakı: Azərnəşr.

Tərbiyət Məhəmmədəli. (1987). Danişməndani-Azərbaycan. Bakı: Azərnəşr. Türkel Yadigar. (2010). Nizami Gəncəvinin siyasi və dini-ideoloji baxışları. Bakı: Təknur.

Заманова Э. (2011). Эстетическая мысль в Азербайджане в ХΙХ – начале ХХ веках. Баку: Текнур.

Zəkuyev Ə.K. (1958). Bəhmənyarın fəlsəfi görüşləri. Bakı: Azərnəşr.

Зеkyйeв A.K. (1961). Философия Братьев чистоты. Баку: Изд-во Ан АзССР.

Зеkyйeв A.K. (1965). История логики на Ближнем и Среднем Востоке. Баку: Изд-во Ан АзССР.

Ümumilikdə 96 istinad var.
Necə istinad edilir?
Ələkbərli, Faiq. “Azərbaycan türk fəlsəfə Tarixinin qaynaqları, təşəkkülü Və inkişafı”. Din Araşdırmaları Jurnalı 4/7 (December 31, 2021), 175-210. https://journal.ait.edu.az/daj/article/view/135
№ 2(7) Dekabr 2021 baxış

№ 2(7) Dekabr 2021

Məqalə Məlumatları

  • Məqalə Növü Fəlsəfə
  • Təqdim Edildi oktyabr 1, 2021
  • Yayımlanıb dekabr 31, 2021
  • Nömrə № 2(7) Dekabr 2021
  • Bölmə Fəlsəfə
  • Fayl Yükləmələri 172
  • Abstrakt Baxışlar 285
  • Paylaş
Endirmə datası hələ yoxdur.