Tarix
Türkdilli məqtəllərin Fars şahzadəsi Ərəbcə mənbələrdə: Tarix və dastan dilemmasında Şəhrbanu bint Yezdəgird
Persian Prince of Turkic Maqtals in Arabic Sources: Shahrbanu Bint Yazdagird in the Dilemma of History and Chronicle
Персидская принцесса тюркоязычных макталов в арабских источниках: шахрбану бинт йездегерд в дилемме истории и эпоса
Türkçe Maktellerin Fars Prensesi Arapça Kaynaklarda: Tarih ve Destan İkileminde Şehrbânû Bint Yezdicerd
İlk dövr İslam tarixinin dini və siyasi təsirlərinə görə ən çox mübahisəli hadisələrdən biri olan, həmçinin Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsinin şəhid edilməsi səbəbindən müsəlman xalqlarının əsrlər boyu kədər və hüznlə yad etdiyi hadisələrin ilklərindən olan Kərbəla olayı ilə əlaqədar yazılan ilk əsərlər, Həzrət Hüseynin şəhadətinə aparan proseslərdən tarixi hadisə zəminində bəhs etmiş və ilk dövr İslam tarixçiliyinin xüsusiyyətlərini daşıyıb. Tədricən Məqtəl əl-Hüseynlər tarixi əsər olma xüsusiyyətlərini itirərək, müsəlman xalqların, xüsusilə təsəvvüf mühitində rəğbətlə qarşılanan tarixi-ədəbi əsərlərə çevrilib. Bu prosesdə ərəbdilli ilk məqtəllər təbii şəkildə digər xalqların məqtəl yazma ənənələrinin təşəkkülündə mühüm rol oynayıb. Təsbit edilən ilk nümunələri XIV əsrə aid olan türkdilli məqtəllər türklərin İslamı qəbul etmə prosesinə paralel olaraq ərəbdilli məqtəllərlə birlikdə, farsdilli məqtəllərin də təsirinə məruz qalıb. Bunun ən açıq göstəricilərindən biri erkən dövr ərəbcə məqtəllərdə keçməməklə yanaşı, farsdilli məqtəllərdə öz əksini tapan Şəhrbanu bint Yezdəgirdin Kərbəla hadisəsi kontekstində türkdilli məqtəllərdə də qeyd olunmasıdır. Bu perspektivdən baxıldığı zaman, ümumilikdə, müsəlmanlar üçün Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi Həzrət Hüseynin nəslini davam etdirən oğlunun, xüsusilə İmamiyyənin 4-cü İmamının Əli ibn Hüseyn Zeynalabdinin anası olduğu iddia edilən Şəhrbanu ilə əlaqəli ərəbdilli, farsdilli və türkdilli məqtəllərdəki məlumatlar arasında mühüm fərqlilik mövcuddur. Bu məqalədə Şəhrbanu ilə əlaqəli məqtəllərdə müxtəlif şəkildə öz əksini tapan məlumatların mənbəyi kimi, ərəbdilli İslam mənbələrindəki məlumatlar tədqiq olunacaq.
The initial works on the Karbala events, one of the debatable issues in Islamic history due to its religious and political impact as well as the martyrdom of the Prophet Muhammad’s grandson, describe historical processes that led to Hussein’s martyrdom, with the earlier phase exhibiting aspects of Islamic history. Losing its historical relevance, Maqtal al-Hussein gradually became a literary work admired by Muslim nations, particularly in the Sufi context. The early Arabic-language maqtals inevitably played a significant part in the establishment of various peoples’ maqtal writing traditions during this process. In parallel with the Turks’ conversion to Islam, the first evidence of Turkic maqtals date back to the 14th century and were influenced by Persian as well as Arabic maqtals. From this perspective, there is a significant discrepancy in the Arabic, Persian, and Turkic maqtals about Shahrbanu, the son of the Prophet Muhammad's grandson, Hussein ibn Ali ibn Hussein Zeynalabdin, the fourth Imam of the Imamate. This article will examine the information from Arabic-language Islamic materials as an information source that is mirrored in many ways in Shahrbanu maqtals.
Первые работы, повествующие о битве при Кербеле, являющейся одним из самых противоречивых событий в истории ислама первого периода из-за религиозного и политического влияния, а также поминаемой на протяжении веков мусульманскими народами с горечью и печалью из-за мученичества внука пророка Мухаммеда, рассказывали о процессах, приведших к гибели Хазрата Хусейна, на основе исторических событий и носили черты историографии ислама первого периода. Постепенно Макталы аль-Хусейн утратили черты исторических произведений и превратились в историко-литературные произведения, благосклонно принимаемые мусульманскими народами, особенно в суфийской среде. В этом процессе первые арабоязычные макталы в естественной форме сыграли важную роль в формировании письменных традиций макталов других народов. Тюркоязычные макталы, первые образцы которых относятся к XIV веку, параллельно процессу принятия ислама тюрками, подверглись влиянию персоязычных макталов, наряду с арабоязычными. Одним из наиболее очевидных примеров этого является то, что Шахрбану бинт Иездегерд, упоминаемая в персоязычных макталах и не упоминаемая в арабских макталах раннего периода, отмечается в тюркоязычных макталах в контексте событий в Кербеле. При рассмотрении с данной точки зрения, в целом, для мусульман существует разница между данными в арабоязычных, персоязычных и тюркоязычных макталах относительно Шахрбану, предположительно являющейся матерью 4-го имама Имамии Али ибн Хусейн Зейналабдина, продолжающего род Хазрата Хусейна, внука пророка Мухаммеда. В данной статье информация, представленная в арабоязычных исламских источниках, исследуется в качестве источника информации, отраженной в различной форме в макталах, посвященных Шахрбану.
İlk dönem İslam tarihinin dinî-siyasî etkileri bakımından en çok tartışılan olaylarından biri olan, aynı zamanda Hz. Peygamber’ in torununun şehit edilmesi sebebiyle Müslüman halkların asırlarca hüzün ve acıyla andığı olayların başında gelen Kerbelâ vak’asıyla ilgili kaleme alınan eserlerin ilk örnekleri, Hz. Hüseyin’in şehadetine götüren süreci tarihî olay olarak ele almakta ve erken dönem İslam tarihçiliğinin özelliklerini taşımaktadır. Zamanla Maktelü 'l-Hüseyn'Qr tarihî eser olma özelliğini kaybederek Müslüman halkların özellikle sûfî çevrelerince rağbet gören tarihî-edebî eserlere çevrilmişler. Bu süreçte Arapça yazılan ilk makteller doğal olarak diğer halkların maktel geleneğinin oluşumunda önemli rol oynamıştır. Tespit edilebilen ilk örnekleri XIV. yüzyıla ait olan Türkçe makteller, Türklerin İslamlaşma sürecine paralel olarak Arapça maktellerle birlikte, Farsça örneklerinin de etkisinde kalmışlar. Bunun en açık göstericilerinden biri, erken dönem Arapça maktellerde rastlanmamakla birlikte, Farsça maktellerde karşılaşılan Şehrbânu bint Yezdicerd’in Kerbelâ olayı bağlamında Türkçe maktellerde de zikredilmesidir. Bu açıdan bakıldığında, genel anlamda Müslümanlar için Hz. Peygamberin torunu Hz. Hüseyin’in soyunu devam ettiren oğlunun, özel olarak İmâmiyye’nin 4. imâmı Ali b. Hüseyin Zeynelâbidîn’in annesi olduğu ileri sürülen Şehrbânû’yla ilgili Arapça, Farsça ve Türkçe belli başlı maktellerdeki bilgiler temelde önemli farklılıklar içermektedirler. Bu araştırmada Şehrbânû’yla ilgili maktellere farklı şekilde yansıyan bilgilerin kaynağı olarak İslâmî literatürdeki veriler araştırılacaktır.
Altunmeral Mehmet vd. (2010). “Bir Maktel-i Hüseyn Örneği”. Sûfî Araıtərmalarə – Sufi Studies 1/1, (61-105).
Azizova Elnura. (2021). “Kisrâ Sarayından Kerbelâ Sahrasına: Millî-Dînî Kimlik Unsuru ve Tarihî-Menkibevî Figür Arasında Maktellerde Şehrbânû”, Bilimnâme, 44 (1), (209-240).
Beyhakî Ebü’l-Hasan Ali b. Zeyd. (1990). Lübâbü’l-ensâb ve’l-elkâb ve’l-a‘kâb, thk. Seyyid Mehdi Recâî. 2 Cilt. Kum: Âyetullâhi’l-‘Uzmâ el- Mar‘aşî.
Beyhakî Ebü’l-Hasan Zâhirüddîn Ali b. Zeyd. (1990). Lübâbü’l-ensâb ve’l-elkâb ve’l-a‘kâb. thk. Seyyid Mehdi Recâî. 2 Cilt. Kum: Âyetullâhi’l- ‘Uzmâ el-Mar‘aşî.
Buhârî Ebû Nasr. (1381). Sirru’s-silsileti’l-‘aleviyye. Necef: Haydariyye. CÂMİ-İ RÛMÎ (MISRÎ), Sa‘âdetnâme. Millet, Ali Emiri Trh., 000326, 1a-411a.
Değirmenci Zühre. (2009). Der Beyân-i Sergüzeıt-i İmâm Hüseyin. Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Dîneverî Ebû Hanîfe. Ahbâru’t-təvâl, thk. ‘Abdülmünîm Âmir. yy.ty.
Ebû Mihnef Lût b. Yahyâ. (1391). Maktelü’l-Hüseyn ve masra‘u ehli beytihi ve ashâbihi fî Kerbelâ. Kum: Menşûrât-i Rızâ.
Eren Hulusi. (2014). Dârendeli Kâtipzâde Bekâyî-Maktel-i Hüseyn: İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük Dizin. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Fâzıl Derbendî, Ağa İbn Abid ibn Ramazan. (1994). İksîru’l-‘ibâdât fî esrâri’ı-ıehâde. thk. Şeyh Muhammed Cumabâdî. 3 Cilt. Manama: Şirketü’l- Mustafâ li’l-hademâti’s-sakâfiyye.
Gülsüm, Mehmet Akif. (2019). Yahyâ Bin Bahıî’nin Maktel-i Hüseyin adlə mesnevisi: İnceleme ve metin. Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi.
Güngör Şeyma. (1987). Fuzulî: Hadikatü’s-Sü‘eda, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Hacı Nûreddîn Efendi (2012). Maktel-i Hüseyin. haz. Mehmet Karaarslan. İstanbul: Önsöz Yayıncılık.
Hillî İbn Nemâ. (1406). Müsîrü’l-ehzân va münîrü sübüli’l-eıcân. Kum: Matba‘atü’l-Emîr.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed. (1981). el-Ma‘ârif, thk. Servet ‘Ukkâşe. Kâhire: Dârü’l-Ma‘ârif.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed. (1998). Fazlu’l-‘Arab ve’t-tenbîh ‘alâ ‘ulûmihâ. thk. Velîd Mahmûd Hâlis. Ebûzabî: el-Mecmaü’s-Sekâfî.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed. (1421/2001). Kitâbü’t-Tabakâti’l- Kebîr, thk. Ali Muhammed Ömer. 10 cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî.
İbn Şehrâşûb, Reşîdüddin Muhammed. (1412/1991). Menâkəbu Âli Ebî Talib, thk. Yûsuf el-Bekâ’î. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Edvâ.
İbn Tâvûs Ali b. Mûsâ. (1414/1993). el-Lühûf fî katle’t-tüfûf. Beyrut: Müessesetü’l-‘ilmiyyi li’l-matbû‘ât.
İsfahânî Ebü’l-Ferec (1946). Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn. thk. es-Seyyid Abbas Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife.
Kâşifî Mevlânâ Kemâlüddîn Hüseyin b. Alî-i Beyhakî. (1390). Ravzatü’ı- ıühedâ. thk. Hasan Zülfikârî – Ali Tasnimi. Tahran: Mu‘în.
Kılavuz, Ahmet Saim. (2013). “Zeynelâbidîn”, TDV İslam Ansiklopedisi. c. 44, s. 365-366, İstanbul: TDV Yayınları.
Kummî Abbas ibn Muhammed Rıza. (1992). Nefesü’l-mehmûn fî musîbeti Seyyidine’l-Hüseyni’l-Mazlûm. Beyrut: Dârü’l-Mehecceti’l-beydâ.
Küleynî Ebû Ca‘fer. (1363). el-Usûl mine’l-Kâfî. thk. Ali Ekber el- Gaffârî. 2 Cilt. Tahran: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmiyye.
Meclisî Muhammed Bâkır b. Muhammed Takî. (ty). Cilâu’l-‘uyûn. thk. Seyyid Alî İmâmyân), Kum: yy.
Müberred Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. (1995). Kitâbü’l-Fâzəl ve’l- mefzûl. thk. Abdülazîz el-Meymenî, Kâhire: Dârü’l-kütübi’l-Mısrî.
Özçelik Kenan (2008). Yûsuf-ə Meddâh ve Maktel-i Hüseyn: İnceleme – Metin – Sözlük. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Özçelik Kenan. (2011). “Lâmiî Çelebi’nin Kitâb-ı Maktel-i Âl-i Resûl’ü”. Bursalə Lâmiî Çelebi ve Dönemi Sempozyumu 2011: Bursa (ed. Bilal Kemikli – Süleyman Eroğlu), 273-279, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi.
Özçelik Kenan. (2016). Aıək Çelebi: Ravzatü’ı-ıühedâ tercümesi: İnceleme – metin. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
Saffâr Kummî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan. (t.y.). Besâirü’d-derecât fî fazâili Âl-i Muhammed, thk. Müessesetü’l-İmâmi’l-Mehdî. 2 Cilt. Kum: İ‘timâd.
Saykalî Sâbir. (2004). Ravzatü’ı-ıühedâ. Haz. Sayfuddin Sayfullah ve Davud Hunziker. Taşkent: Maveraünnehr.
Şeyh Müfîd, Ebû Abdullah İbnü’l-Mu’allim Muhammed. (1429/2008). el- İrıâd fî ma’rifeti hücecillâhi ‘ale’l-ibad. 2 Cilt. Beyrut: Müessese Âli Beyt ve ihyâu’t-turâs.
Şeyh Sadûk, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyin. (ty).‘Uyûnü ahbâri’r-Rəzâ. 3 Cilt. yy.
Taberî Muhammed b. Cerîr. (1967). Târîhü’t-Taberî: Târîhu’l-ümem ve’l- mülûk, thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 11 Cilt. Beyrut: Dârü Süveydân.
Ya‘kubî Ahmed b. İshâk b. Cafer. (1384/1964). Târîhu’l-Ya‘kubî. 3 Cilt. Necef: Mektebetü’l-Haydariyye.
Yüksel Yahya. (2012). Nevruz Bin İsa’nən Manzume-i Kəssa-i Kerbelasə: Varak 70a-139b. Ordu: Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Ümumilikdə 36 istinad var.
Daha Çox İstinadı Göstər
Əzizova, Elnura. “Türkdilli məqtəllərin Fars şahzadəsi Ərəbcə mənbələrdə: Tarix Və Dastan dilemmasında Şəhrbanu Bint Yezdəgird ”. Din Araşdırmaları Jurnalı 4/6 (June 30, 2021), 167-183. https://journal.ait.edu.az/daj/article/view/115
Endirin
Məqalə Məlumatları
- Məqalə Növü Tarix
- Təqdim Edildi aprel 1, 2021
- Yayımlanıb iyun 30, 2021
- Nömrə № 1(6) İyun 2021
- Bölmə Tarix