e-ISSN: 3006-2772
p-ISSN: 2618-0030
Başlanğıc: 2018
Nəşr aralığı: İldə 2 nömrə
Naşir: Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu

XX əsrin əvvəllərində müştərək türk dili yaratma cəhdi kimi, “Füyuzat” jurnalı The “Fuyuzat” Journal as an Effort to Forma Common Turkic Language at the Beginning of The 20th Century Журнал “Фуюзат” как попытка формирования общего тюркского языка в начале XX века XX. Yüzyılın Başlarında Ortak Türk Dili Oluşturma Çabası Olarak Füyuzat Dergisi

Dos. Elnurə Əzizova Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu

DOI

10.30546/ck0jh809

Necə istinad edilir

Əzizova, Elnurə , Əzizova, E , , Din Araşdırmaları Jurnalı, XX əsrin əvvəllərində müştərək türk dili yaratma cəhdi kimi, “Füyuzat” jurnalı, 2, 2, 2019, 231-244, https://doi.org/10.30546/ck0jh809, 2019

Zotero Mendeley EN EndNote

Xülasə

         XX əsrin əvvəllərində Rusiyanın xarici və daxili siyasətində baş vermiş hadisələrin, çarlığın tərkibindəki digər xalqlar kimi, Azərbaycan türklərinin də gələcəyinə təsiri olmuş, 1905-ci ildən sonra “Həyat” (1905-1906), “Təzə həyat”(1907-1908), “Tərəqqi” (1909), “Bürhani-tərəqqi” (1906-1911), “Rəhbər”(1906-1907), “Debistan” (1906-1908), “Bəhlül” (1907) və “Lək-lək” (1914) kimi Azərbaycan dilində qəzet və jurnallar bir-birinin ardınca fəaliyyətə başlamışdır. Bu nəşrlər arasına Tiflis, Təbriz və Bakıda çap olunan “Molla Nəsrəddin” (1906-1931) və Bakıda nəşr olunan “Füyuzat” (1906-1907) qalıcı təsirlərinə görə bu nəşrlərdən ən mühümləridir.


       Azərbaycanın neft, təhsil və mədəniyyət sahələrində iz qoymuş iş adamı və xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdın Tağıyevin maliyyə dəstəyi ilə nəşr edilən jurnalın baş redaktoru Əli bəy Hüseynzadə kimi, digər müəlliflərin böyük bir hissəsi İstanbulda yaşamış və yaxud təhsil almışdır. Beləliklə, “Füyuzat” XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Osmanlıda baş verən siyasi, ictimai və mədəni hadisələr haqqında Azərbaycan da daxil olmaqla, rusiya türklərini maarifləndirir, buna paralel surətdə türk xalqları arasında müştərək türk dilinin yaradılması məqsədi güdürdü.


       Rusiya çarlığının ruslaşdırma siyasətinə alternativ olaraq türkləşməyi ön plana çıxarması, bunun vasitəsilə milli duyğular üzərində inşa olunmuş bir kimlik yaratma cəhdi ilə “Füyuzat” jurnalı XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli kimliyin təşəkkülündə böyük rol oynamışdır. Bununla birlikdə həm nəşr olunduğu dövrdə, həm də daha sonrakı dövrlərdə jurnalda istifadə olunan dillə əlaqəli Azərbaycanda müxtəlif tənqidlər səsləndirilmişdir. Ərəb, fars və türk dillərindən ibarət osmanlıca yazıldığı iddiası ilə “Füyuzat”ı yalnız həmin dilləri başa düşən ziyalıların anladığı irəli sürülmüşdür. Buna görə də öz dövründə ən böyük rəqibi sayılan Cəlil Məmmədquluzadənin Tiflisdə və “Türkün açıq ana dilində” nəşr etdirdiyi “Molla Nəsrəddin” jurnalı qədər geniş xalq kütlələrinə təsir etmədiyi fikri ön plana çıxarılmışdır. Bu məqalədə “Füyuzat” jurnalında nəşr olunmuş yazılar təhlil edilərək, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ədəbi türk dilinin təşəkkülünə təsiri və müştərək türk dili yaratma cəhdlərinə qarşı tənqidlərə toxunulacaqdır.

        The events that occurred at the beginning of the 20th century in Russia's international and national policy affected the future of Azerbaijani Turks like other nations living within the territory of the Tsarist Russia. Newspapers and journals in Azerbaijani Turkic language like “Hayat” (1905-1906), “Teze Hayat”(1907-1908), “Terakki”(1909), “Burhan-i Terakki”, (1906-1911), “Rehber”(1906-1907), “Debistan” (1906-1908), “Behlul”(1907), “Lek-lek”(1914) began to operate consecutively after 1905. Among these publications “Molla Nasreddin”(1906-1931) published in Tbilisi, Baku, and Tabriz and “Fuyuzat”(1906-1907) published only in Baku, were the two well-known andpopular periodicals with huge impact on the society.  The Fuyuzat was published under the sponsorship of Zeynelabidin Tagiyev, the prominent businessman, benefactor and the philanthropist of Azerbaijan in the fields of oil industry, education and culture. The chief editor of the Füyuzat Ali Bey Hüseynzade, as well as the other columnists of the journal either studiedor lived in Istanbul. So, the journal provided information not only for Azerbaijani Turks, but also Turks living in Russia about political, social and cultural eventssurrounding the Ottoman Empire at the beginning of the 20th century. One of theprincipal goals of the journal was to establish a unified common literary Turkic language among Turks. Through disseminating information among Turkic nations the journal aimed at achieving this goal as well. The journal pursued the policy of Turkification as an alternative to the Russification of the Russian Czarist through making an effort to create an identity based on national sense. In this sense, the Fuyuzat played a central rolein the formation of national identity in Azerbaijan at the beginning of the 20th century. However, the journal had received various criticisms about itslanguage from the written press in Azerbaijan during its period of publicationand afterwards. The rationale behind the criticism was that the Ottoman language, as the synthesis of Arabic, Persian and Turkish addressed to the educated layer of the society. So, it was argued that the Fuyuzat was not as influential as the journal Molla Nasreddin that was published under the editorship of  Jalil Mammadguluzadeh who famously said for the language ofhis publication “in the pure mother tongue of the Turk”.  The aim of this article is to investigate the role of the Füyuzat in the formation the literary Turkish language in Azerbaijan at the beginning of the 20th century. Through studying the journal’s articles, we assess and analyze the criticism of the journal’s attempt to establish a unified Turkish language.

         События, которые произошли в начале ХХ века во внутренней и внешней политике России, повлияли на будущее как азербайджанских тюрок, так и других народов в составе Царской России. Газеты и журналы на азербайджанском языке, такие как “Хаят” (1905-1906), “Тезе хаят”(1907-1908), “Терегги” (1909), “БурханТерегги” (1906-1911), “Рехбер”(1906-1907), “Дебистан” (1906-1908), “Бехлул” (1907), “Лек-лек” (1914) начали непрерывно издаваться после 1905 года. Среди этих изданий были две наиболее важные с точки зрения постоянного влияния это публикуемый в Тбилиси, Баку, Тебризе журнал “Молла Насреддин” (1906-1931), и журнал “Фуюзат”, издаваемый в Баку (1906-1907).


           Как и главный редактор “Фуюзат” Aли-бек Гусейнзаде, многие другие авторы журнала получили образование либо жили в Стамбуле, в то время как сам журнал был издан при поддержке меценат и благотворителя Зейналабдина Тагиева, оставившим след в нефтяной сфере, сфере образования и культуры в Азербайджане. Таким образом, с одной стороны, журнал информировал азербайджанских тюрок и российских тюрок о политических, социальных и культурных событиях, происходящих в Османской империи в конце XIX, начале ХХ века, а с другой стороны, был нацелен на создание общего тюркского языка среди тюркских народов.


          Придавая большое значение тюркизации как альтернативе политике русификации, проводимой Царской Россией и прилагая усилия посредством этого для создания идентичности, основанной на национальном самосознании, “Фуюзат” сыграл важную роль в формировании национальной идентичности в Азербайджане в начале ХХ века. Однако, как впериод издания, так и в более поздние периоды в Азербайджане прозвучала различная критика по поводу языка, используемого в журнале. Утверждалось, что из-за того, что “Фуюзат” был опубликован на османском языке, который является синтезом арабского, персидского и турецкого языков, его понимали только интеллектуалы, знающие эти языки.Поэтому мысль о том, что журнал не повлиял на массы, как это делал журнал “Молла Насреддин”, который был издан под общей редакцией Джалила Мамедгулузаде в Тбилиси “на чистом тюркском языке”, и являлся главным конкурентом журнала “Фуюзат”.


            В этой статье будут проанализированы статьи, опубликованные в журнале “Фуюзат”, и будет упомянуто его влияние на формирование литературного тюркского языка в Азербайджане в начале ХХ века, а также критика попыток формирования общего тюркского языка.


        XX. yüzyılın başlarında Rusya’nın uluslararası ve ulusal politikasında yaşanan olaylar, Çarlığın terkibindeki diğer uluslar gibi Azerbaycan Türk-leri’nin de istikbalini etkilemiş, 1905 yılından sonra “Hayat” (1905-1906), “Teze Hayat” (1907-1908), “Terakki” (1909), “Burhan-i Terakki”, (1906-1911), “Rehber” (1906-1907), “Debistan” (1906-1908), “Behlul” (1907), “Lek-lek” (1914) gibi Azerbaycan türkçesinde gazete ve dergiler bir birinin ardınca faaliyete başlamıştır. Bu yayın kuruluşları arasında Tiflis, Tebriz ve Bakü’de çıkan “Molla Nasreddin” (1906-1931) ve Bakü’de yayınlanan “Füyuzat” (1906-1907) kalıcı etkileri bakımından en önemli iki yayın kuruluşunu oluşturmaktaydı.
           Azerbaycan’ın petrol endüstrisi, eğitim ve kültür alanlarında çığır açan işadamı ve hayırsever Zeynelabidin Tağıyev’in finans desteğiyle yayınlanan der-ginin baş redaktörü Ali Bey Hüseynzade başta olmak üzere yazar kadrosunun büyük bir kısmıİstanbul’da yaşamış veya eğitim almıştı. Böylece, dergi XIX yüzyılın sonları, XX yüzyılın başlarında Osmanlı’da yaşanan siyasi, sosyal ve kültürel gelişmeler konusunda Azerbaycan başta olmakla Rusya Türklerini de aydınlatmakta, bunu yaparken aynı zamanda Türk halkları arasında ortak Türk dilinin oluşturulmasını amaçlamaktaydı.
            Rusya Çarlığı’nın Ruslaştırma siyasetine alternatif olarak Türkleşmeyi ön plana çıkarması ve bunun vasıtasıyla milli duygular üzerine kurulu bir kimlik oluşturma çabasıyla Füyuzat dergisi XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da milli kimliğini oluşumunda önemli bir rol oynamıştır. Buna rağmen gerek yayın döneminde, gerekse daha sonraki dönemlerde derginin kullandığı dil ile ilgili Azerbaycan’ın yazılı basınında çeşitli eleştiriler yapılmıştır. Füyuzat’ın Arap, Fars ve Türk dillerinin sentezinden oluşan Osmanlıca yazıldığı gerekçesiyle, yalnız bu dilleri anlayan aydın kitlesi tarafından anlaşıldığı ileri sürülmüştür. Bu yüzden kendi döneminde en önemli rakip dergi olarak görülen, Tifliste Celil Memmedkuluzade’nin baş yazarlığında ve kendi ifadesiyle “Türkün açık ana dilinde” yayınlanan Molla Nasreddin dergisi kadar geniş halk kitleleri üzerinde etki yapamadığı ön plana çıkarılmıştır.
             Bu makalede Füyuzât dergisinde yayınlanmış yazılar incelenerek XX. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da Türk edebi dilinin oluşumuna etkileri ve ortak Türk dili oluşturma çabalarına yöneltilen eleştirilerden bahsedilecektir. 



 
 

Açar sözlər

“Füyuzat” jurnalı, Əli bəy Hüseynzadə, Azərbaycan dili, ədəbi türk dili, müştərək türk dili
The Fuyuzat journal,, Ali Bey Huseynzade, Azerbaijani Turkish, literary Turkish language, common Turkic language
Журнал “Фуюзат”, Али-бек Гусейнзаде, азербайджанский язык, литературный тюркский язык, общий тюркский язык
Füyuzât dergisi, Ali Bey Hüseynzade, Azerbaycan Türkçesi, edebi Türk dili, ortak Türk dili

Referanslar

  • Avşar Abdulhamit, (2012). “Uluslararası İlişkilerde “İzafet Çerçevesi”nin Genişletilmesinde Bireylerin Rolü: Türkiye-Azerbaycan İlişkilerinde İleti Kaynağı Olarak Birey”, Atatürk Üniversitesi İletişim Dergisi, s. 3/Ocak, (s. 1-18).
  • Ayvazov Hasan Sabri, (2006). “Hayat”ın gurubundan “Füyuzât”ın tulun-dan hasıl olan teessüratım”, Füyuzat (1906-1907) (ed. Ofelya Bayramlı), Sayı2, (s. 26-27), Bakü: Çaşıoğlu.
  • Ayvazov Hasan Sabri, (2006). “Lisan kavgası”, Füyuzat (1906-1907) (ed. Ofelya Bayramlı), Sayı 16, s. 251-254, Bakü: Çaşıoğlu.
  • Bayat Ali Haydar, (1992). “Azerbaycanın Yiğit Evladı Ali Bey Hüseynzade”, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
  • Esedzade Vüsale, (2016). “Füyuzat Mecmuesinde Edebiyat Meseleleri”, Bakü: Elm ve Tehsil.
  • F. Maksudov ve ötekiler, (1998). “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti: edebiyat, dil, medeniyet kuruculuğu”, Bakü: Elm.
  • Hüseynova Sadagat, (2006). “Füyuzat Jurnalı ve Dil Problemleri”, Bakü: Elm.
  • Hüseynzade Ali Bey, (2006). “Hayat ve Meyli-Füyuzat”, Füyuzat (1906-1907) (ed. Ofelya Bayramlı), Sayı 1, (s. 3-4), Bakü: Çaşıoğlu.
  • Hüseynzade Ali Bey, (2006). “Türk dilinin vazifeyi-medeniyyesi”, Füyuzat (1906-1907) (ed. Ofelya Bayramlı), Sayı 9, s. 140-142, Bakü: Çaşıoğlu.
  • İsrafilov Hüseyn, (2007). “Füyuzat ve milli dramaturgiya problemleri”, Bakü: Elm.
  • Jacob M. Landau, (1995). Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, Bloomington: Indiana University Press.
  • Köçerli Firudun, (1907). “Ana dili”, Molla Nasreddin, N 22, 23.
  • Köçerli Firudun, (1963). Seçilmiş Eserleri, Bakü: AzSSR EA.
  • Memmedguluzade Celil, (2004). Hatıratım (Eserleri 4 ciltte), Bakü: Önder.
  • Novruzî Muhammed Vaiz, (2006). “Huzuri-alilerine”, Füyuzat (1906-1907) (ed. Ofelya Bayramlı), Sayı 7. (s. 111-112), Bakü: Çaşıoğlu.
  • Raik Ahmet, (2006). “Müsahibeyi-edebiyye”, Füyuzat (1906-1907) (ed. Ofelya Bayramlı), Sayı 1, (s. 9-10), Bakü: Çaşıoğlu.
  • Şaik Abdulla, (1961). “Füyuzat Mecmuesi”, Hatıralarım, Bakü: Uşaq gencneşr.
  • Talıbzade Кamal Abdulla Şaiq oğlu, 1966, XX asr Azerbaycan edebi tenqidi (1905-1917-ci iller). Bakü, AzSSR EA.
  • Uygur Erdoğan, (2010). “Azerbaycan Matbuatında Füyuzat Dergisi”, Mo-dern Türklük Araşdırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 2 (Haziran), (s. 150-176).
  • Veliyev Şamil, (2000). “Füyuzat Edebi Mektebi”, Ankara: Ejdat yayınları. Zerdabi Hasan Bey, 1905, “Hayat”, sayı 9.

Lisenziya

Müəllif hüququ (c) 2019 Dos. Elnurə Əzizova
Creative Commons License

Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisenziyalanıb.

Eyni müəllif(lar)ın jurnaldakı ən çox oxunan məqalələri