Dünyəvi dövlətdə din tədrisinin tarixi inkişafı kontekstində Azərbaycanın ümumtəhsil müəssisələrində din tədrisi Religious Education in Azerbaijan’s High Schools within the Context of the Historical Development of Religious Education in a Secular State Религиозное образование в общеобразовательных учреждениях Азербайджана в контексте исторического развития религиозного образования в светском государстве
Xülasə
Dövlət-din münasibətlərindən asılı olmayaraq, XXI əsrin birinci rübündə demokratik dövlətlərin böyük əksəriyyətinin ümumtəhsil sisteminin kurikulumunda din tədrisi özünəməxsus yer tutur. Bunun səbəbi, sadəcə, dinin bir xalqın mədəniyyəti və dəyərlər sistemi ilə üzvi şəkildə bağlılığı, yaxud dünyəviləşmənin təsiri ilə öz mədəni irsindən qopuq vətəndaşların sayının artması deyil. Milli təhsil sistemlərində din tədrisinin yer alması, həm də müxtəlif beynəlxalq münaqişələrdə din və siyasətin qarşılıqlı əlaqəsi, bir sıra ölkələrdə müxtəlif radikal dini qruplaşmaların yaratdığı qlobal təhdid, qloballaşma nəticəsində monokonfessional cəmiyyətlərdən çoxkonfessiyalı cəmiyyətlərə keçid və digər sosial və siyasi amillərlə bağlıdır. Dinlə əlaqəli müştərək beynəlxalq problemlərlə üzləşməklə yanaşı, hər bir dövlət milli kurikulumundakı din tədrisi modelinə dövlət siyasətinin tərkib hissəsi kimi müstəqil olaraq qərar verir. Azərbaycanın dövlət ümumtəhsil müəssisələrində müstəqil din fənni tədris edilməsə də, sosial və humanitar fənlər çərçivəsində inteqrativ formada və din haqqında öyrənmə modeli tətbiq olunmaqla din tədrisi həyata keçirilir. Dinə dair inteqrasiya olunmuş qısa məlumata rast gəlinən “Tarix”, “Ədəbiyyat”, “Azərbaycan dili” və digər fənlərlə yanaşı, xüsusilə 2004-cü ildən ümumtəhsil məktəblərində tədris olunan “Həyat bilgisi” dərsliklərində dinlərlə əlaqəli əsas biliklər öyrədilir. Bu biliklərin məzmun və çərçivəsi Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün “Həyat bilgisi” fənni üzrə təhsil proqramı (kurikulum) əsasında hazırlanır. Məqalənin məqsədi Azərbaycanda az tədqiq olunmuş bir mövzu kimi beynəlxalq və yerli müstəvidə din tədrisinin tarixi inkişaf prosesinin araşdırılmasıdır. Bu məqsədlə yazıda beynəlxalq təhsil mühitində din tədrisinin yeri, dövlət-din münasibətlərinin din tədrisi modelinə təsiri araşdırılır və Azərbaycanın ümumtəhsil məktəblərində din tədrisinin mövcud vəziyyətinin təhlili aparılır.
Regardless of the state-religion relationship, religious education occupies a unique place in the curriculum of the general education system of the majority of democratic states in the first quarter of the 21st century. The reason is not only the organic connection of religion with a nation’s culture and value system or the increase in the number of citizens separated from their cultural heritage due to the influence of secularization. The inclusion of religious education in national education systems is also related to the interaction of religion and politics in various international conflicts, the global threat caused by numerous radical religious groups in several countries, the transition from mono-confessional societies to multi-confessional societies as a result of globalization, and other social and political factors. While facing common international problems related to religion, each state independently decides on its religious education model in the national curriculum as a part of state policy. Although independent religious subjects are not taught in the public schools of Azerbaijan, religious education is carried out in an integrative form within the framework of social and human sciences by applying the learning about religion model. In addition to subjects like History, Literature, and the Azerbaijani language, where integrated brief information about religion is provided, basic information about religion is taught in the Life Science textbooks, which have been taught in public schools since 2004. The content and framework of this information are prepared based on the educational program (curriculum) for the Life Science subject for secondary schools of the Republic of Azerbaijan. This article examines the historical development process of religious education at the international and local levels as an understudied subject in Azerbaijan. For this purpose, the article investigates the position of religious education in the global educational environment, studies the impact of state-religion relations on the model of religious education, and analyzes the current situation of religious education in Azerbaijan’s secondary schools.
Независимо от государственно-религиозных отношений религиозное образование занимает уникальное место в учебной программе системы общего образования большинства демократических государств в первой четверти XXI века. Причина этого не только в органической связи религии с культурой и системой ценностей нации или в увеличении числа граждан, оторванных от своего культурного наследия из-за влияния секуляризации. Включение религиозного образования в национальные системы образования также связано с взаимодействием религии и политики в различных международных конфликтах, глобальной угрозой, вызванной многочисленными радикальными религиозными группами в ряде стран, переходом от моноконфессиональных обществ к многоконфессиональным в результате глобализации и другими социальными и политическими факторами. Сталкиваясь с общими международными проблемами, связанными с религией, каждое государство самостоятельно принимает решение о своей модели религиозного образования в национальной учебной программе как части государственной политики. Хотя в государственных школах Азербайджана не преподаются самостоятельные религиозные предметы, религиозное образование осуществляется в интегративной форме в рамках социальных и гуманитарных наук с применением модели изучения религии. Помимо таких предметов, как «История», «Литература», «Азербайджанский язык» и т.д. где изучаются краткие сведения о религии, с 2004 года в учебниках по предмету «Познание мира», преподаются основные сведения о религии. Содержание и структура этой информации подготовлены на основе образовательной программы (учебного плана) по предмету «Познание мира» для средних школ Азербайджанской Республики. В данной статье рассматривается исторический процесс развития религиозного обучения на международном и местном уровне как малоизученного предмета в Азербайджане. С этой целью в статье исследуется положение религиозного образования в глобальной образовательной среде, изучается влияние государственно-религиозных отношений на модель религиозного образования и анализируется нынешняя ситуация с религиозным образованием в средних школах Азербайджана.
Açar Sözlər
Referanslar
- “Azərbaycan Respublikasında Ümumi Təhsilin Dövlət Standartları”nın Təsdiq Edilməsi Haqqında Nazirlər Kabinetinin Qərarı). (2020) https://e-qanun.az/framework/19682
- Ağalarov, P., Quliyev, N., Məmmədov, K., Cabbarov, H., Talıblı T., Qasımov, E., Tanrıverdiyev, R. və Hüseyov, E. (2022). Ümumi Tar¬ix – 7. Şərq-Qərb.
- Alberts, W. (2010). ‘The Academic Study of Religions and Inte-grative Religious Education in Europe’, British Journal of Religious Ed¬ucation, 32 (3), pp. 275-290. DOI: 10.1080/01416200.2010.498621.
- Alberts, W. (2019). ‘Religious Education as Small ‘i’ Indoctrina-tion: How European Countries Struggle with a Secular Approach to Religion in Schools, CEPS Journal 9 (4), pp. 53-72. doi: 10.25656/01:18834
- Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. (1995) https://e-qanun.az/framework/897
- Azərbaycan Respublikasının Ümumtəhsil Məktəbləri Üçün Həyat Bilgisi Fənni Üzrə Təhsil Proqramı). (2013) https://www.arti.edu.az/nodupload/ed-itor/ files/18_%20H%C9%99yat%20bilgisi-kurikulum.pdf
- Azimli, E. (2019). ‘Azerbaycan’da Devlet ve Din İlişkileri’. Ulus-lararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12(63), pp. 1213-1221. https://doi.org/10.33429/marife.1181527
- Barb, A. (2017). ‘Governing Religious Diversity in a (Post)Secular Age: Teaching about Religion in French and American Public Schools’. THEO-WEB Zeitschrift für Religionspadagogic Academic Journal of Religious Education, 16 (2), pp. 204-222.
- Berger, P., Davie G. and Fokas, E. (2016). Religious America, Secular Europe? A Theme and Variations, New York: Routhedge.
- Blinkova, A. and Vermeer, P. (2016). ‘Religious Education in Russia: a Comparative and Critical Analysis’, British Journal of Reli-gious Education, 40 (2), pp. 194-206.
- Braten, O.M.H. (2015). ‘Three Dimensions and Four Levels: Towards a Methodology for Comparative Religious Education’, British Journal of Religious Education, 37 (2), pp. 138-152. DOI: 10.1080/01416200.2014.991275
- Cabbarlı, N., Muhmudova, K. və Əzizova, F. (2022). Həyat Bilgisi – 3. Şərq-Qərb.
- Casanova, J. (2006). ‘Rethinking Secularization: A Global Comparative Perspective’, Hedgehog Review, 6, pp. 7-22.
- Cherepanova, N. A. and Kabakhidze. E.L. (2023). ‘Teoriia, metodika i organizatsiia obrazovatel-nogo protsessa o roli uchebnogo predmeta “Osnovy religioznoi kul-tury i svetskoi etiki” v dukhovno-nravstvennom stanovlenii lichnosti’, Vestnik Moskovskogo Universiteta. Seriia 20. Pedagogicheskoe Obrazovanie. 2023. T. 21 N 4 (Lomonosov Pedagogical Education Journal, 21 (4), pp. 196-219. doi: 10.55959/MSU2073-2635-2023-21-4-196-219
- Curanovic, A. (2013). ‘The Post-Soviet Religious Model: Reflections on Relations between the State and Religious Institutions in the CIS Area’, Religion, State and Society, 41 (3), pp. 330-351.
- Əliyev, S., Həsənov, B., Mustafayeva, A., Verdiyeva, N. və Məmmədova, S. (2019) Ədəbiyyat – 8. Şərq-Qərb.
- Əliyev, S., Həsənov, B., və Mustafayeva, A. (2022). Ədəbiyyat – 10. Bakı.
- Əzizova, E. (2018). ‘Azərbaycanın Orta Ümumtəhsil Məktəblərinin “Həyat bilgisi” dərsliklərində dinə baxış: Kvantitativ və kvalitativ təhlil’. Din Araşdırmaları Jurnalı, 1, pp. 7-30.
- Əzizova, E. (2023). ‘Azerbaycan’da Okullarda Din Eğitimi’, Kafkasya ve Orta Asya’da Din Eğitimi (ed. Zengin, M. ve Hendek, A.), İstanbul: Değerler Eğitim Merkezi Yayınları. pp. 13-45.
- Estivalezes, M. (2003). “Teaching about religion in the French education system”, Prospects, 33 (2), pp. 179-190.
- Evans, C. (2008). ‘Religious Education in Public Schools: An International Human Rights Perspective’, Human Rights Law Review, 8 (3), pp. 472-473.
- Franken, L. (2017). ‘Coping with Diversity in Religious Education: an Overview’. Journal of Beliefs & Values, 38 (1), pp. 105-120. DOI: 10.1080/13617672.2016.1270504
- Gaudin, P. (2017). ‘Neutrality and Impartiality in Public Education: the French Investment in Philosophy, Teaching about Religions, and Moral and Civic Education’, British Journal of Religious Education, 39 (1), 93-106. DOI: 10.1080/01416200.2016.1218221
- Grelle, B. (2002). ‘Learning to Live with Difference: Teaching About Religion in Public Schools in the United States’, Religious Education in Schools: School Education in Relation with Freedom of Religion and Belief, Tolerance, and Non-Discrimination, International Association for Religious Freedom (IARF), pp. 48-54.
- Grimmitt, M. (2000). Pedagogies of Religious Education. United Kingdom: McCRIMMON PUBLISHING CO LTD
- Guidelines for Teaching About Religion in K-12 Public Schools in the United States (2010). The AAR Religion in the Schools Task Force (chair Diane L. Moore), American Academy of Religion.
- Guidelines on Prejudices and Stereotypes in Religions. (2016). https://soraps.unive.it/files/2019/04/PROFREAD-IO1-Stereotypes-and-prejudices-Guidelines_V4-05_01_19-2.pdf
- Hasanov, B. (2007). Sovyet Kuşağından Sovyet Sonrası Kuşağına Azerbaycan’da Din. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi.
- Hull, J. (2002). ‘The Contribution of Religious Education to Religious Freedom: A Global Perspective’, Religious Education in Schools: School Education in Religion with Freedom of Religion and Belief, Tolerance and Non-Discrimination. International Association for Religious Freedom (IARF), pp. 4-11.
- Huseynov, R. (2020). Religious Education at Schools in Azerbaijan. İçində M. Rothgangel (Ed.), Religious Education at Schools in Europe: Part 4: Eastern Europe Vienna University Press, pp. 53-69.
- Kozyrev, F. (2002). ‘On the Place and Role of Religious Education in Russian Schools: Retrospection and Forecasts’, Religious Education in Schools: School Education in Relation with Freedom of Religion and Belief, Tolerance, and Non-Discrimination, International Association for Religious Freedom (IARF), pp. 23-27.
- Le Breton, M. (2007). ‘Laicite in the French Public School System: an Exception Francaise?’, Pareles gelees, 23 (1), pp. 93-112.
- Mahmudlu, Y., Cabbarov, H. və Hüseynova L. (2020). Azərbaycan Tarixi – 5. Bakı: Təhsil.
- Mahmudlu, Y., Əliyev, Q., Hüseynova, L., Ağayev, S., Bəhrəmova, S., Əlişova, H. və Xubyarov, B. (2018), Azərbaycan Tarixi – 7. Bakı: Təhsil.
- Mehdiyeva, G. & Haşimova, A. (2020), Həyat bilgisi -1. Aspoliqraf. Mehdiyeva, G. və İbrahimova, A. (2021). Həyat Bilgisi – 2. BAkı: Aspoliqraf.
- Mehdiyeva, G. (2019). Həyat Bilgisi – 4. Bakı: Aspoliqraf.
- Məmmədova, N., Mahmudova, K., Bəhrəmova, S. və Ağalarov, P. (2019). Həyat Bilgisi – 8. Bakı: Şərq-Qərb.
- Məmmədova, N., Mahmudova, K., və Bəhrəmova S. (2020). Həyat Bilgisi – 9. Bakı: Şərq-Qərb.
- Məmmədova, N., Mahmudova, K., və Bəhrəmova, S. (2022). Həyat Bilgisi – 7. Bakı: Şərq-Qərb.
- Musayev, İ. (2022). ‘Azerbaycan Okullarında Okutulan Hayat Bilgisi Ders Kitaplarında Yer Alan “Din” Öğrenme Alanının Çoğulcu Din Eğitimi Yaklaşımları Açısından İncelenmesi’, Azərbaycan Məktəbi Azerbaijan Journal of Educational Studies, 3(700), pp. 95-102.
- Mustafaeva, M.G., Mustafaeva, Z.S. and Khiiasova, S.G. (2023). ‘Osnovy religioznoi kultury i svetskoi etiki” v sovremennoi obshcheobrazovatelnoi shkole i problemy svetskosti obshchego obrazovaniia”, Gumanitarnye i sotsial-nye nauki. 96 (1), pp. 184-189. doi:10.18522/2070-1403-2023-96-1-184-189
- Prikaz Ministerstva prosveshcheniia RF ot 31 maia 2021 № 286 “Ob utverzhdenii federal-nogo gosudarstvennogo obrazovatel-nogo standarta nachal-nogo obshchego obrazovaniia” https://www.garant.ru/products/ipo/prime/doc/400807193/
- Qənbərov, A. (2019). Azərbaycanda Dövlət -Din Münasibətləri: Dünyəviliyin nəzəri və hüquqi əsasları. Bakı: Nurlar.
- Religion in Education: A contribution to Dialogue or a factor of Conflict in transforming societies of European countries (Final activity report), Hamburg: Universitat Hamburg, 2009.
- Schnabel, A. and Groetsch, F. (2014). ‘In God We Trust – the Role of Religion for Cohesion and Interpretation in Current European Societies’, European Journal of Cultural and Political Sociology, 1 (4), pp. 375-398. DOI: 10.1080/23254823.2015.1057752
- Schnabel, A., Behrens, K. and Grötsch, F. (2017). ‘Religion in European Constitutions – Cases of Different Secularities’, European Societies, pp. 1-29. doi:10.1080/14616696.2017.1334946
- Schreiner, P. (2018). Are you READY? Diversity and Religious Education across Europe, Munster: Waxmann.
- Səmədov, E. (2009). Azərbaycanda Din-Dövlət Münasibətləri və Dini Təhsilin Formalaşması. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq İnstitutu.
- Tağıyev, K. (2013). ‘Siyasi Tarihi Bağlamında Azerbaycan’da Din Eğitiminin Gelişimi’. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (28), pp. 380-389.
- Təhsil Haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. (2009). https://e-qanun.az/framework/18343
- Üzümcü, M. (2022). ‘Hukuki Temelleriyle Azerbaycan’da Din Eğitimi’. Marife Dini Araştırmalar Dergisi. 22 (2), pp. 937-959. https://doi.org/10.33429/marife.1181527
- Willaime, J.P. (2007). ‘Different Models for Religion and Education in Europe’, Religion and Education in Europe: Developments, Contexts and Debate (ed. Cok Bakker etc.). Münster: Waxmann, pp. 81-92.
- Yunusov E., Mehdiyeva G., Kazımzadə E., İslamzadə Y., İmanov E., Ələkbərov F., və Tağıyeva İ. (2024). Həyat bilgisi-2, Bakı: Çaşıoğlu
- Yunusov E., Mehdiyeva G., Kazımzadə E., İslamzadə Y., İmanov, E. və Ələkbərov F., (2023), Həyat bilgisi-1, Bakı: CN Poliqraf
Lisenziya
Müəllif hüququ (c) 2025 i.f.d., dos. Elnurə Əzizova
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisenziyalanıb.