e-ISSN: 3006-2772
ISSN: 2618-0030
2019
İki illik
Azərbaycan İlahiyyat İnstitutu
Azərbaycan

Tarix

20-ci əsrin əvvəlində şimali qafqazın şafei-əşəri-xalidiyyə mühitində Ərəb dilindən Qumuqcaya bir məqtəl tərcüməsi: “Nurul-eyn” və “Hüseyinni kitabının” müqayisəli təhlilinə dair

A Maqtal Translation From Arabic to Kumuk Turkish in the Shafi’i-ash’ari-khalidi Circle of the North Caucasus At the Beginning of the 20th Century: on the Comparative Analysis of Nûr Al-‘ayn and Huseyinni Kitabi

Перевод мактала с арабского на кумукский в шафии-ашари-халидийском кругах северного кавказа в начале xx века: о сравнительном анализу нур ал-айн и хусейинни китаби

XX. Yüzyılın Başlarında Kuzey Kafkasya’nın Şâfiî-Eş‘Arî-Hâlidî Çevresinde Arapça’dan Kumuk Türkçesi’ne Bir Maktel Çevirisi: Nûru’l-‘Ayn ve Hüseyinni Kitabı’nın Karşılıklı Analizi Üzerine

  • Elnurə Əzizova Azerbaycan İlahiyat Enstitüsü, İlahiyat Fakültesi, Din Bilimleri Anabilim Dalı
Şihammat Baybolatoğlunun (v. 1249-1336/1831-1918) yazdığı Hüseyinni kitabı türkdilli məqtəllərin az tanınan, lakin əhəmiyyətli nümunələrindən biridir. İndiki Dağıstan Respublikasının Buynaksk vilayətinin Erpeli kəndində anadan olan Şihammat Baybolatoğlu dini təhsil almış, həyatının böyük bir qismini qazı və müəllim kimi fəaliyyət göstərmiş, həyatının son iyirmi ilində orijinal və tərcümə əsərlərini yazmışdır. Məhəmməd peyğəmbərin həyatı, peyğəmbərlər tarixi, İslam hüququ, əxlaq və təsəvvüf kimi mövzulara aid olan bu əsərlərin əksəriyyəti XX əsrin əvvəllərində nəşr edilmiş və dini maarifləndirmə məqsədilə istifadə edilmişdir. Bir məqtəl olaraq “Hüseyinni kitabı”nın 1900-cü illərin əvvəllərində, qumuqca kitabların yeni nəşr olunmağa başladığı bir dövrdə üç dəfə nəşr olunması əsərin həmin dövrdə qumuqlar arasındakı populyarlığını göstərir. “Hüseyinni kitabı”nın özünəməxsus cəhətləri ilk dönəm İslam tarixinin bəzi siyasi xadimlər haqqında həqiqəti əks etdirməyən məlumat və şərhlərdir: Ümumilikdə Əhli-beyt mənsublarının, xüsusilə həzrət Hüseynin Müaviyə ibn Əbu Süfyanın himayəsində Dəməşqdə yaşaması, həzrət Hüseynin Yezidin hakimiyyətə gəlməsinə etiraz etməməsi, Müaviyə ibn Əbu Süfyan və Abdullah ibn əl-Zübeyr kimi siyasi simalar üçün reallığı əks etdirməyən ideal bir dindar obrazı yaradılması. Əhəmiyyətli bir hissəsi tarixi reallığı əks etdirməyən hadisələrlə “Hüseyinni kitabı” ilə 19-cu əsrin sonlarında Misirdə nəşr olunmuş ərəbcə bir məqtəllə, Əbu İshaq əl-İsfəraniyə aid edilən “Nurul-eyn fi məşhədil-Hüseyn” arasında böyük bir paralellik mövcuddur. Məqalədə müqayisəli tədqiqat metodu tətbiq edilərək “Hüseyinni kitabı” ilə “Nurul-eyn” oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinə görə tədqiq ediləcək. Bundan əlavə, tədqiqatda “Hüseyinni kitabı” nümunəsində Türk-Müsəlman cəmiyyətlərdə məqtəl ədəbiyyatının təşəkkül prosesi ilə əlaqəli bəzi fikirlər irəli sürüləcək.
Huseyinni Kitabi, by Shihammat Baybolatoghlu (1249-1336/1831-1918), is one of lesser known, still important examples of the Turkish maqtals. Born in Erpeli village of Buynaksk province of today’s Republic of Dagestan, Shihammat Baybolatoghlu received religious education and who worked as a kadi and a teacher for most part of his life, produced his scholarly works, both of his original books and the ones translated by him, in the last twenty years of his life. Majority of these works related to the subjects such as the life of the Prophet Muhammad and the history of the prophets, Islamic law, morality and Sufism, were published at the beginning of the 20th century and used for religious education purposes. The fact that Huseyinni Kitabi as a maqtal was published three times in the early 1900s, when the books in Kumyk were just beginning to be published, shows the popularity of the work among the Kumyks at that time. The most important aspects that distinguish Huseyinni Kitabi from other maqtals are the misinformation and interpretations about some political figures in the early Islamic history, which are important in the context of Karbala event, but do not reflect the historical reality: Ahl al-Bayt and Husain ibn Ali lived under and alongside the caliph Mu‘âwiya ibn Abû Sufyân, Husain did not object to Yazîd’s coming to power, creating an excellent image for political figures such as Mu‘âwiya ibn Abû Sufyân and Abdullah ibn al-Zubair. With the sequence of events, a significant part of which does not reflect historical reality, there is a significant parallelism between Huseyinni Kitabi and Nur al-Ayn fi Mashhad al-Husayn, a maqtal published at the end of 19th century in Egypt and attributed to Abu Ishaq alIsfaraini. In this article, using the comparative research method, Huseyinni Kitabi and Nur al-Ayn are examined in terms of their similar and different features. In addition, in the example of Huseyinni Kitabi in the research, some considerations will be put forward about the change and transformation process of the maqtal literature in Turkish-Muslim societies.
Хусейнни Китаби, созданный Шихамматом Байболатоглу (12491336/1831-1918), является одним из менее известных, но все же важных примеров турецких макталов. Уроженец села Эрпели Буйнакского района современной Республики Дагестан, Шихаммат Байболатоглу получил религиозное образование и большую часть жизни проработал кади и учителем. В последние двадцать лет своей жизни он написал научные труды, как свои оригинальные, так и переведенные им книги. Большинство этих работ, связанных с такими темами, как жизнь пророка Мухаммеда и история пророков, исламское право, мораль и суфизм, были опубликованы в начале 20 века и использовались в целях религиозного образования. Тот факт, что Хусейнни Китаби как мактал трижды издавался в начале 1900-х годов, когда книги на кумыкском языке только начинали издаваться, свидетельствует о популярности произведения среди кумыков того времени. Важнейшими аспектами, отличающими Хусейнни Китаби от других макталов, являются дезинформация о некоторых политических деятелях ранней исламской истории, которые важны в контексте события Кербелы, и которые не отражают исторической реальности: Ахль аль-Бейт и Хусейн Ибн Али жили при халифе Муавии ибн Абу Суфьяне и вместе с ним; Хусейн Ибн Али не возражал против прихода Язида к власти, создавая положительный образ для таких политических деятелей, как Муавия ибн Абу Суфьян и Абдулла ибн аз-Зубайр. При последовательности событий, значительная часть которых не отражает исторической действительности, прослеживается существенное сходство между Хусейнни Китаби и Нур аль-Айн фи Мешхед аль-Хусейн, макталом, изданным в конце XIX века в Египте и приписываемым Абу Исхак аль-Исфарини. В данной статье методом сравнительного исследования рассматриваются Хусейнни Китаби и Нур ал-Айн с точки зрения их сходства и различий. Кроме того, на примере Хусейнни Китаби в исследовании будут выдвинуты некоторые соображения о процессе изменения и трансформации мактальной литературы в тюрко-мусульманских обществах.
Şıhammat Baybolatoğlu’nun (1249-1336/1831-1918) kaleme aldığı Hüseyinni kitabı Türkçe maktellerin görece az bilinen, fakat önemli örneklerinden biridir. Günümüz Dağıstan Cumhuriyeti’nin Buynaksk eyaletinin Erpeli köyünde doğan Şıhammat Baybolatoğlu, din eğitimi almış, hayatının büyük bir kısmını kadılık ve öğretmenlik yapmış, orijinal ve çeviri eserlerini hayatının son yirmi yılında kaleme almıştır. Kumuk Türkçesi’nde kitap basımının henüz başladığı 1900’lü yılların başlarında Hüseyinni Kitabı’nın üç defa yayınlanmış olması, dönemin bölge halkı arasındaki ününü göstermesi açısından önemlidir. Hüseyinni kitabı’nı diğer maktellerden ayıran en önemli husus, ilk dönem İslam tarihinin bazı siyasî figürleriyle ilgili Kerbelâ olayı bağlamında önem arzeden, fakat tarihi gerçeği yansıtmayan bilgi ve yorumlarıdır: Ehl-i Beyt ve Hz. Hüseyin’in Emevî halifesi Muâviye b. Ebû Süfyanın himayesinde ve sarayında yaşaması, Hz. Hüseyin’in Yezîd’in yönetime gelmesine itirazda bulunmaması, Muâviye b. Ebû Süfyân ve Abdullah b. Zübeyr’le ilgili ideal dindar imajı yaradılması. Büyük bir kısmı tarihî gerçekliyi yansıtmayan olay kurgusuyla Hüseyinni Kitabı ile, XIX. yüzyılın sonlarında Mısır’da yayınlanmış Arapça bir maktelle Ebû İshâk el-İsferâyinî’ye nisbet edilen Nûru’l-‘ayn fî meşhedi’l-Hüseyn arasında önemli oranda paralellik sözkonusudur. Makalede karşılaştırmalı araştırma yöntemi kullanılarak, Hüseyinni kitabı ile Nûru’l-‘ayn benzer ve farklı özellikleri açısından incelenecek. Ayrıca, araştırmada Hüseyinni kitabı örneğinde, Türk-Müslüman toplumlarında maktel literatürünün değişim ve dönüşüm süreciyle ilgili bazı mülahazalar ileri sürülecektir.
Referanslar

Abdullah b. Muhammed. (1960). Kurretü’l-‘ayn fî ahzi se’ri'l-Hüseyn. Tunus: Matba‘atü’l-Menâr.

Abdullatipov Abdulkadir Yusupoviç. (2009). “Şihammat Kadi Bayboulatov iz Erpeli”, Sufizm na Kavkaze: Sbornik statey, Mahaçkala: Tsentr Iranistiki Fakulteta Vostokovedkniya DGU.

Akca Hakan. (2000). Kumuk Türkçesiyle bir Kerbela mersiyesi Kurubü’l-Bela: İnceleme-metin-gramatikal indeks, Ankara: Gazi Universiteti, Yüksek lisans tezi.

Akca Hakan. (2006). “Kumuk Türkçesiye Yazılmış Bir Kerbelâ Mersiyesi: ‘Kurûbü’l-belâ’”, Milli Folklor 18/69, (28-37).

Aliyev Abdul Ali. (2015). Dağıstan’da Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Dinler Tarihi Araştırması (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.

Azizova Elnura. (2020a). “Ebû Mihnef’ten Ebû İshâk el-İsferâyinî’ye Arapça Bir Maktelin Anatomisi: Nûru’l-‘Ayn fî Meşhedi’l-Hüseyn Üzerine Bazı Tespitler”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/42 (2020), (315-341).

Azizova Elnura. (2020b). “XX. Əsrin əvvəlinə aid qumuqca bir məqtəl nümunəsi kimi Şihammat Baybolatoğlunun “Hüseyinni kitabı” əsəri”, Bakı Universitetinin Xəbərləri: Humanitar Elmlər Seriyası, Bakı, 4, (91-99).

Azizova Elnura. (2021a). “Kisrâ Sarayndan Kerbelâ Sahrasna: Millî-Dînî Kimlik Unsuru ve Tarihî-Menkibevî Figür Arasnda Maktellerde Şehrbânû”, Bilimnâme, 44 (1), (209-240).

Azizova Elnura. (2021b). “XIX.Yüzyıl Mısır’ında Yayınlanmış Arapça Bir Maktelde Müceddidî-Hâlidî Yorumun Muhtemel Etkileri Üzerine: Nûru’l-‘Ayn fî Meşhedi’l-Hüseyn’in Yazım Süreci-ne Dair Bazı Mülahazalar ”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 21/2, (639-669).

Baybolatoğlu Şihammat Kadı. (1329/1911). Hüseyinni kitabı, Timurhan Şûrâ. Ebû Mihnef Lût b. Yahyâ. (1391). Maktelü’l-Hüseyn ve masra‘u ehli beytihi ve ashâbihi fî Kerbelâ, Kum: Menşûrât-i Rızâ.

Erginli Zafer-Erol İbrahim. (2020). “İsmâil Sirâceddin-i Şirvânî-i Kürdemiri ve Kafkaslarda Nakşibendiyye-i Hâlidiyye Kolları”, Usûl: İslam Araştırmaları 33, (131-159).

Erpelili Şikhammat Kadi. (2015). Guseyinni kitabı, Mahaçkala: Abusuphyan.

Güngör Şeyma. (1987). Fuzulî: Hadikatü’s-Sü‘eda, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.

Hacı Nûreddîn Efendi. (2012). Maktel-i Hüseyin, haz. Mehmet Karaarslan. İstanbul: Önsöz Yayıncılık.

Hillî İbn Nemâ. (1406). Müsîrü’l-ehzân va münîrü sübüli’l-eşcân, Kum: Matba‘atü’l-Emîr.

İbn Tâvûs Ali b. Mûsâ. (1414/1993). el-Lühûf fî katle’t-tüfûf, Beyrut: Müessesetü’l-‘ilmiyyi li’l-matbû‘ât.

İsfahânî Ebü’l-Ferec. (1946). Mekâtilü’t-Tâlibiyyîn, thk. es-Seyyid Abbas Ahmed Sakr, Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife.

İsferâyinî, Ebû İshâk. (1960). Nûru’l-‘ayn fî meşhedi’l-Hüseyn, Tunus: Matba‘atü’l-Menâr.

Karabiber Namık Kemal. (2009). “İmam Şafii’nin Ehl-i Beyt ve İlk Halifeler ile İlgili Tasavvuru/Algısı”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1), (97-121).

Kâşifî Mevlânâ Kemâlüddîn Hüseyin b. Alî-i Beyhakî. (1390). Ravzatü’-

şühedâ, thk. Hasan Zülfikârî – Ali Tasnimi, Tahran: Mu‘în

Koyçakaev Krımsoltan Şakhsoltanoviç. (2002). Jizn i tvorçestvo Şixammat-Kadiya Erpelinskogo: İstoriko-literaturniy aspekt, Dissertatsiya kandidata filologiçeskikh nauk, Mahaçkala.

Lâmiî Çelebi. (2012). Maktel-i Âl-i Resûl, thk. Ertuğrul Ertekin, İstanbul: Kevser Yayınları.

Nişati Məhəmməd ibn Hüseyn. (2019). Şühədanamə (Haz.: Möhsün Nağı-soylu). Bakü: Elm.

Orazaev Gasan Magomed-Rasuloviç. (1991). “İstokniki Dlya İzuçeniya İstoriçeskoy Dialektologii Kumıkskogo Yazıka i İstorii Kumıkskoy Literaturı”, Rukopisnaya i Peçatnaya Kniga v Dagestane Sbornik Statey, Mahaçkala, Dages-tanskiy Nauçnıy Tsentr AN SSSR İnstitut İstorii, Yazıka i Literaturı im, Q. Tsadası.

Orazaev Gasan. (2018). “Araboyazichnye Proizvedeniya v Tvorchestve Abusufiana Akaeva”, İstoriya, Arkeologiya i Etnografiya Kavkaza, 14/4, (53-62).

Orazayev Gasan Magomed-Rasuloviç. (2017). Tyurkoyazıçnıe Materialı Arkheografiçeskix Ekspeditsii 2015-2016 qq. Vestnik İnstituta İAE, N. 3, (164-176).

Özçelik Kenan. (2008). Yûsuf-Meddâh ve Maktel-i Hüseyn: İnceleme – Metin – Sözlük. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Özçelik Kenan. (2011). “Lâmiî Çelebi’nin Kitâb-Maktel-i Âl-i Resûl’ü”.

Bursal Lâmiî Çelebi ve Dönemi Sempozyumu 2011: Bursa (ed. Bilal Kemikli – Süleyman Eroğlu), Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, (273-279).

Özçelik Kenan. (2016). Âşık Çelebi: Ravzatü’-şühedâ tercümesi: İnceleme – metin. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.

Öztürk Yunus. (2021). “Özgün bir Sünnî Literatür: Türkçe Maktel-i Hüseyinler”, Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 8 (1), (149-185).

Sindawi Khalid. (2009). “The Head of Ḥusayn Ibn ʿAlī: Its Various Places of Burial and the Miracles that it Performed”, Holy Places in the Israeli-Palestinian Conflict: Confrontation and Co-existence (ed. Marshall J. Breger vd. London: Routledge. (264-273).

Taberî Muhammed b. Cerîr. (1967). Târîhü’t-Taberî: Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm), Beyrut: Dârü Süveydân.

Talmon-Heller Daniella vd. (2016). “Vicissitudes of a Holy

Construction, Desctruction and Commemoration of Mashhad Ḥusayn in Ascalon”, Der Islam 93/1, (182-215).

Tatarkhanoviç Akamov Abusupyan. (2012). Puti Razvitiya Kumıkskoy Dukhovnoy Literaturi (Khup-nach. XX v.), Avtoreferat dissertatchii na soiskanie uçyenoy stepeni doktora filologiçeskikh nauk, Mahaçkala.

Turabi Ahmet Hakkı. (2012). “Türk Din Musikisinde Kerbelâ Konulu Eserler”. Çeşitli Yönleriyle Kerbelâ (Din Bilimleri). (Ed. Alim Yıldız). Cilt 3, Sivas, (261-278).

Weismann Itzchak. (2007). The Naqshbandiyya: Orthodoxy and Activism in a Worldwide Sufi Tradition. London: Routledge.

Yıldırım Rıza. (2012). “Beylikler Dünyasında Kerbela Kültürü ve Ehl-i Beyt Sevgisi: 1362 Yılında Kastamonu’da Yazılan Bir Maktel’in Düşündürdükleri”, Kuzey Anadolu’da Beylikler Dönemi Sempozyumu Bildiriler: Çobanoğulları, Candaroğulları, Pervaneoğulları, (ed. Halil Çetin), Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi Yayınları, (344-372).

Yılmaz Mehmet Yalçın. (2006). Türk Din Musikisinde Mersiyeler ve Mersiyehanlar. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.

Ümumilikdə 40 istinad var.
Necə istinad edilir?
Əzizova, Elnurə. “20-Ci əsrin əvvəlində şimali qafqazın şafei-əşəri-Xalidiyyə mühitində Ərəb dilindən Qumuqcaya Bir məqtəl tərcüməsi: “Nurul-eyn” Və ‘Hüseyinni kitabının’ müqayisəli təhlilinə Dair”. Din Araşdırmaları Jurnalı 4/7 (December 31, 2021), 117-140. https://journal.ait.edu.az/daj/article/view/132
№ 2(7) Dekabr 2021 baxış

№ 2(7) Dekabr 2021

Məqalə Məlumatları

  • Məqalə Növü Tarix
  • Təqdim Edildi oktyabr 1, 2021
  • Yayımlanıb dekabr 31, 2021
  • Nömrə № 2(7) Dekabr 2021
  • Bölmə Tarix
  • Fayl Yükləmələri 33
  • Abstrakt Baxışlar 156
  • Paylaş
Endirmə datası hələ yoxdur.