Qafqaz Müsəlmanlarının II Şeyxülislamı Fazil İrəvani: Faktlar və ziddiyyəltər arasında Fadhil Irawani, the II Shaikh al-Islam of Caucasian Muslims:between Facts and Contradictions Фазиль Иравани, II Шейхульислам мусульман Кавказа: Между фактами и противоречиями
Xülasə
Məqalədə Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin II Şeyxülislamı kimi təqdim olunan Fazil İrəvaninin bu vəzifədə olub-olmadığı araşdırılmışdır. Yazıda 1823–1873-cü illər aralığında mərkəzi Tiflis şəhərində olan məhəmmədi dini ruhanilərinin başçıları həmin dövrə aid kameral təsvir və təqvimlərlə, eləcə də o vaxta dair yazılmış məqalələrlə təhlil edilmişdir.
Oxucuda aydın təsəvvür yaranması üçün mövzuya “şeyxülislamlıq” titulunun mahiyyəti, yaranma tarixi, bizim dini və siyasi coğrafiyada istifadəsi haqqında məlumatlarla başlanılmışdır.
Çar Rusiyası İrəvan xanlığını istila etdikdən sonra, İrəvanda yaşamış Şeyxülislam Axund Molla Məhəmmədlə Nəcəfdə qərarlaşan Molla Məhəmməd Fazil İrəvani arasında ad eyniliyindən bənzərlik yaranmışdır. “Qafqazda İslam və şeyxülislamlar” kitabının müəllifində onların eyni şəxs olduğu haqqında təsəvvürü yaranmış, nəticədə, onu Qafqaz müsəlmanlarının II Şeyxülislamı kimi təqdim etmişdir. Bu baxımdan, məqalədə Fazil İrəvaninin həyatı barədə qısa məlumatlar verilmiş və fəaliyyətinə nəzər salınmışdır. İrəvanda yaşayan Şeyxülislam Axund Molla Məhəmmədə gəldikdə, kameral təsvirlərə əsasən, onun doğum tarixinin 1771-ci il olduğu müəyyən edilmişdir. “Şeyxülislam” adlandırılmasının səbəbləri araşdırılmış, Qacar hakimiyyəti dövründə İrəvan xanlığının xan tərəfindən təyin edilmiş rəsmi şeyxülislam vəzifəsi daşıdığına dair güclü ehtimallar aşkarlanmışdır. Xalq arasında nüfuzuna və ruhani olaraq ehtiramına görə, Çar Rusiyasında da şeyxülislam kimi qəbul olunmuş, qəzavət və şəriət məhkəməsi rəhbəri vəzifəsini davam etdirmişdir.
Məqalədə onların bir çox cəhətdən – ata adları, doğum və vəfat tarixləri, təhsil məkanları, dəfn olunduqları ərazi, övladlarının sayı və adlarının tamamilə fərqli olduğu göstərilmişdir. Həmçinin onun şeyxülislam olduğu iddia edilən dövrdə müsəlmanların başçısı olaraq Tiflisdə fərqli şəxslərin adlarının keçdiyi aşkar edilmişdir. Aydın olmuşdur ki, bu iki şəxsin hər birinə aid olan özünəməxsus fakt və məlumatlar vardır. Yuxarıda adıçəkilən kitabda həmin məlumatlar birləşdirilmiş, vahid bir şəxs obrazı yaradılmış, bütün fakt və məlumatlar həmin şəxsə şamil edilmişdir.
The article explores the possibility of Fazil Irawani, known as the II Shaikh al-Islam of the Administration of Caucasian Muslims, occupying this role. The article also examines the leaders of the Mohammedan religious clergy based in Tiflis from 1823 to 1873, utilizing historical data, calendars, and published articles from that era.
In order to create a clear image for the reader, information about the essence of the title of Shaikh al-Islam, its history, and its use in our religious and political context has been introduced.
The similarity of their names and certain resemblance between Shaikh al-Islam Akhund Mullah Muhammad, who lived in Yerevan and Mullah Muhammad Fadhil Irawani from Najaf led the author of the book Islam and Shaikh al-Islam in the Caucasus to assume that they were the same person, and as a result, he presented him as the Second Shaikh al-Islam of Caucasian Muslims.
Regarding Shaikh al-Islam Akhund Mullah Muhammad, who resided in Yerevan, documentary evidence suggests his birth year was 1771.The article explores the reasons he was called Shaikh al-Islam and reveals evidence suggesting that during the Qajar rule, he was appointed as the official Shaikh al-Islam of the Irawan Khanate. Due to his reputation among the people and his spiritual respect, he was accepted as a Shaikh al-Islam in Tsarist Russia and continued as the head of the Qadavat and Sharia court in the Irawan province.
The article demonstrates that they are completely different in many ways: their patronymics, dates of birth and death, places of education, places of burial, and the number and names of their children. In Tiflis, different people were named Muslim leaders when Irawani was claimed to be Shaikh al-Islam. It's clear that each of these two people has identifiable information. In the above-mentioned book, those data were combined into a single image, and all facts and information were attributed to that person.
В статье исследовано, находился ли Фазиль Иревани, представленный как II Шейхульислам Управления мусульман Кавказа, на этой должности. В период с 1823-го по 1873-ий год главы мусульманского духовенства, сосредоточенного в Тифлисе, были проанализированы с помощью камеральных данных и календарей того периода, а также статей, написанных о том периоде.
Для того чтобы, создать читателю ясную картину, была введена информация о сути титула «шейхульислам», его истории и его использовании в нашей религиозной и политической географии.
Сходство имен шейхульислама Ахунда Муллы Мухаммада, жившего в Ереване, и муллы Мухаммада Фазиля Иравани, жившего в Наджафе, заставило автора книги «Ислам и шейхульисламы на Кавказе» вообразить, что они один и тот же человек, и в результате он представил его как Второго Шейхульислама кавказских мусульман. С этой точки зрения, были даны краткие сведения о жизни Фазиля Иревани и рассмотрена его деятельность. Что касается шейхульислама Ахунда Моллы Мухаммеда, проживавшего в Ереване, то, согласно камеральным данным, его дата рождения была определена как 1771-ый год. Были исследованы причины, по которым его называли шейхульисламом, и были выявлены веские возможности того, что во время правления Каджаров он был назначен официальным шейхульисламом Иреванского ханства со стороны Каджарского руководства. Благодаря своей репутации среди народа и духовному уважению он был принят в качестве шейхульислама в царской России и продолжил быть главой казавата и шариатского суда в Иреванской губернии.
В статье показано, что они совершенно разные люди во многих отношениях: их отчества, даты рождения и смерти, места обучения, места захоронения, количество и имена их детей разные, и было установлено, что в период, котором он представлен как II Шейхульислам, в Тифлисе в качестве главы мусульман упоминались имена разных лиц, но его имя не встречалось. Выяснилось, что есть конкретные факты и информация, связанные с каждым из этих двух людей. В вышеупомянутой книге эти данные были объединены, создан единый образ человека, и все факты и информация были применены к этому человеку.
Açar Sözlər
Referanslar
- Bosworth C.E. Van Donzel E. Heinrichs W.P. Lecomte G. (1997). Encyclopaedia of Islam (New Edition). Leiden, Netherlands: Brill. Volume IX (San-Sze). ISBN:9004104224.
- Əbu Zəhra Məhəmməd Əli. (2020). “Uləmae muasirin”. İran, Qum.
- Əhmədli Nazir. (2018). İrəvan əyalətinin kameral təsviri - 1831-ci il. Bakı: “Turxan”. (328 s.)
- Hirzəddin Şeyx Məhəmməd. (1984). Məarifur-rical fi təracimil-üləma vəl-üdəba. İran, Qum: “Vilayət” mətbəəsi.
- Hirzəddin Şeyx Muhəmməd. (1985). Məarifur-rical fi təracimul-üləmai vəl-üdəba. c.2. İran, Qum: “Vilayət” mətbəəsi.
- http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf Religion // Adminis¬trati¬ve Department of the President of the Republic of Azerbaijan, Presidential Library. P. 4. (6/39)
- https://ar.wikipedia.org/wiki/ شيخ_الإسلام
- https://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php/:%C3%B7Y3%EF%BF%BD%D9%A91%E2%80%9A=5%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%C3%AC9h%EF%BF%BD%C2%A5S%20%E2%80%93%20%EF%BF%BD%C2%B4V/mavara-index.php?page=%D9%85%D9%84%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%B4%DB%8C&SSOReturnPage=Check&Rand=0
- https://ensani.ir/file/download/article/1683108931-9736-26-11.pdf
- Hüseyni Seyid Məhəmməd. Müfrəd Əhməd Rizvani. (noyabr, 2011). Səvəfi dövrünün məhkəmə sisteminin strukturu. Hüquq fəslnaməsi. Siyasi Elmlər və Hüquq İnstitutunun jurnalı. say 41.
- Xoyi Şeyx Məhəmməd. (2006). “Miratuş-şərq”. İran, Qum.
- İpşirli Mehmet, ŞEYHÜLİSLÂM, TDV İslâm Ansiklopedisi. (2010). İstanbul, c.39. 91-96.
- İran əlyazmalarının surəti (Dəna).
- Kempfer Engelbert. (1974). Dər Dibar şahənşahi İran. Kaykavous Jahandarinin fars dilinə tərcüməsi. Tehran. Əncumane asare milli nəşriyyatı.
- Qumi Seyid Məhəmməd Təqi Təbatəbai. (1992). Xanedane İrevani. İran, Tehran.
- Qumi Seyid Məhəmməd Təqi Təbatəbai. (1996). Buluğul-əmani. İran, Qum.
- Qumi Şeyx Abbas. (2006). əl-Fəvaidul-rəzəviyyətu fi əhvali uləmail-məzhəbil-cəfəriyyə. İran, Qum.
- Məmmədli Hüseynqulu. (2005). “Qafqazda İslam və şeyxüli¬s¬lam-lar”. Bakı: MBM.
- Mərəvi Məhəmməd Kazım. (1995). Aləm araye Nadiri. Məhəm-məd Əmin Rəyahinin redaktəsilə. Tehran.
- Mirəhmədi Məryəm. (2014). Din və məzhəb dər əsre Səfəvi. İran, Tehran.
- Moradinia Məhəmməd Cavad. Nik Nəjad Əlirza. (2022). Karkərd və caygah şeyxulislami dər dovre Qacar ba təkkiyye bər esnad. Cestarhaye tarixi jurnalı. 2/13. Historical Studies. Institute for Humanities and Cultural Studies (IHCS) Biannual Journal. Vol. 13, No.2. Autumn and Winter 2022-2023. DOİ: 10.30465/hcs.2022.41852.2649
- Mövlayi Adil. (2020). Fərzangane Qafqaz. İran, Qum.
- Nurullayev Fuad. (2014). Şeyxülislamlıq zirvəsi: Hacı Allahşükür Paşazadə. Bakı.
- Sanson Nicolas. (1967). Səfərnamə, Təqi Təfzilinin fars dilinə tərcüməsi. Tehran: İbn Sina nəşriyyatı.
- Tehrani Ağa Bozorg. (1986). “əz-Zəriətu ila təsanifiş-şiə ”. İran, Tehran: “Bank Melli”.
- Абасов А. (2001). Ислам в современном Азербайджане: образы и реалии. Азербайджан и Россия: общества и государства: [Сб. ст.] Ред.- сост. Фурман Дмитрий Ефимович. Москва. (Abbasov A. (2001). İslam v sovremennom Azerbaydjane: obrazı i realii. Azerbaydjan i Rossiya: obşestva i qosudarstva. [Sb.st] Red. – sost. Furman Dmitriy Yefimoviç. Moskva.)
- Арапов Д.Ю. (2001). Ислам в Российской империи: законодательные акты, описания, статистика. Сборник документов / сост. М.. (Arapov D.Yu. (2001). İslam v Rossiyskoy imperii: zakonadatelnıye aktı, opisaniya, statistika. Sbornik dokumentov / sost. M.)
- Ганич А.А. (2013). Духовные правления мусульман Закав-казья в Российской Империи (XIX — начало XX в.) Документы. Москва. (Qaniç A.A. (2013). Duxovnıe pravleniya musulman Zakavkaziya v Rossiyskoy imperii (XIX-naçalo XX v.) Dokumentı. Moskva)
- Дегоев В.В. (2004). Кавказ в составе России: формирование имперской идентичности // Кавказский сборник. М.. Т. 1 (33). (Deqoyev V.V. (2004). Kavkaz v sostave Rossii: formirovanie im-perskoy identiçnosti // Kavkazskiy sbornik. M. T.1 (33).)
- Кавказский календарь на 1856 г.. Тифлис. 1845, 1855, Ти-пография Главнаго Управления Закавказкимъ краемъ. (785 с.). (Kav¬kazskiy kalendar na 1856 q.. Tiflis. 1845, 1855. Tipoqrafiya Qlavnoqo upravleniya Zakavkazskim krayem. (785 s.))
- Полное собрание законов Российской империи. (1830). Собрание первое. Т. 28, 1804—1805. Спб. (Polnoe sobranie zako-nov Rossiyskoy imperii. (1830). Sobranie pervoe. T.28, 1804-1805. Spb.).
Lisenziya
Müəllif hüququ (c) 2025 Hilal Ağamoğlanov
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisenziyalanıb.