İbn Farisin “Məqayisul-luğa” əsəri, kəlmə köklərinin tərtibi və izah qaydası “Maqayis Al-lughah” by Ibn Faris, the Method of Composition and Explanation of Word Roots Работа ибн фариса «макайис ал-луга», метод составления и объяснения корней слов.
Xülasə
İbn Farisin “Məqayisul-luğa” əsəri ərəb dilçiliyində önəmli xüsusiyyətə malik nümunələrdən saydır. Məqalədə əsər haqqında məlumat verilmiş, yazılma səbəbi və zamanı araşdırılmışdır. Müəllifin istifadə etdiyi mənbələr, istinad etdiyi dil alimləri, şairlər, müasiri olan lüğət müəllifləri və əsərləri tədqiq edilmişdir. Əsərin təlif metodu, maddələrin (söz köklərinin) düzümü və izah şəkli haqqında məlumat verilmişdir. Müəllif dilçiliyin nəzəri qismini “əs-Sahibi” əsərində, praktik qismini isə “Mucməl” və “Məqayis” adlı lüğətlərində araşdırmışdır. İbn Faris “Mucməl” əsərində təkcə səhih kəlmələri araşdırmış, “Məqayis”də isə səhih olmaqla bərabər, ortaq məna düşüncəsinə uyğun olan kökləri qeyd etmişdir. Bundan ötrü əsərdə bəzi köklərin yer almadığı görünür. Belə ki, müəllifin ərəbcədəki bütün kökləri əsərinə almaq kimi bir məqsədi yoxdur. Köklərin bir qismi onun ortaq məna düşüncəsinə uyğun deyildir. “Məqayisul-luğa” müəyyən bir məqsədlə hazırlanmış lüğət olduğu üçün ümumi deyil, xüsusi lüğət kimi diqqətə alınmalıdır. İbn Faris əsərdəki maddələrin sıralanmasında tamamilə özünəməxsus bir metod ortaya qoymuşdur. Ondan başqa bu metoda uyğun bir şəkildə lüğət təlif edən olmamışdır. Müəllifin X əsrdə yaşamasına baxmayaraq, maddələri belə sıralaması günümüzdəki lüğətlərin kəlmə düzümü şəklinə çox yaxındır. “Məqayis”də düzümü səhv olan maddələr də vardır. Müəllifin “Mucməlul-luğa” əsərində bu maddələrin çoxunun sıralanması doğrudur. “Mucməf’in “Məqayis”dən əvvəl yazıldığı göz önünə alındığı zaman bu səhv kitabın müstənsixinə/katibinə də aid ola bilər.
One of the most important works in Arabic philology is Ibn Faris' "Maqayis al-lughah." In this article, we attempted to provide information about this work as well as investigate the reason for and timing of its creation. At the same time, we discussed the sources of “Maqayis al-lughah,” the philologist, poets to whom he refers, his contemporaries, and their works in this articleThe article then discusses the writing method of "Maqayis allughah," the structure of the items (the origin of the words), and the explanation format. Ibn Faris studied the theoretical side of linguistics in his work "as-Sahibi," but he discussed the practical side of linguistics in "Mujmal" and "Maqayis." It should be noted that Ibn Faris dealt with only correct words (sahih) in "Mujmal," but in "Maqayis," he noted both common and correct meaning roots. It should be noted that this work contains no Arabic roots. As a result, the author has no intention of incorporating all Arabic roots into his work. Because some of the roots do not correspond to his general concept of meaning. “Maqayis al-lughah” is a dictionary designed for specific purposes, so we should treat it as if it were a special dictionary. Ibn Faris developed a completely unique method for arranging the items in that work. Except for him, no one has created a dictionary using this method. Although the author lived in the tenth century, his arrangement of the items is very similar to that of today's dictionaries. Finally, there are some incorrectly arranged items in "Maqayis," but the author correctly listed these items in his work "Mujmal al-lughah." Given that “Mujmal al-lughah” wrote before “Maqayis al-lughah,” it can be estimated that these mistakes have originated from scribe.
Работа Ибн Фариса «Макайис ал-луга» одна из работ, обладающих многими важными чертами в арабской лингвистике. В статье представлена информация о работе, исследована причина и время ее написания. Изучаются использованные автором источники, упомянутые им лингвисты, поэты, современники-авторы словарей и цитируемые произведения. Предоставляется информация о способе написания работы, структуре статей (корней слов) и форме объяснения. Автор разбирал теоретическую часть языкознания в своем труде «асСахиби», а практическую в своих словарях «Муджмал» и «Макайис». Ибн Фарис в своей книге «Муджмал» рассматривал только достоверность слов, а в «Макайис» он упомянул корни, которые не только правильны, но и согласуются с идеей общего значения. По этой причине видно, что некоторые корни не включены в работу. Автор не намерен использовать в своем творчестве все корни арабского языка. Потому, что некоторые корни не соответствуют общности смысла. «Макайис аллуга» следует рассматривать как специальный словарь, а не как общий, так как этот словарь составлен для определенной цели. Ибн Фарис разработал совершенно уникальный метод очередности статей в работе. Кроме него, никто не составлял словарь по этой методике. Несмотря на то, что автор жил в X веке, такое расположение статей очень близко к составлению современных словарей. В «Макайисе» также есть статьи с неправильной структурой. Однако в книге автора «Муджмал ал-луга» большинство статей выстроено верно. Учитывая, что «Муджмал» был написан до «Макайис», эту ошибку можно приписать переписчику книги.
Açar sözlər
Məqayis, Əsər, Metod, Tərtib, Lüğət, Maddə
Maqayis, Work, Method, Composition, Dictionary, Item
Ал-макаиис, Работа, Метод, Составление, Словарь, Статья
Referanslar
- Belâsî. Muhammed es-Seyyid Ali. (2003). “Arap Dilinde Naht”. trc. Mehmet Ali Şimşek. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Sivas. c. VII/2, (səh. 407-416).
- Cheneb. Moh Ben. (1967) “İbn Fâris”. İslam Ansiklopedisi. Ankara. c. V/2, (səh. 732-733).
- Civelek. Yakup. (2003). “Arap Dilinde Naht ve Kelime Türetmede “Naht” Yönteminin Kullanımı”. Nüsha. yıl: III. sy: 10, (səh. 97-118).
- əl-Cövhəri. bu Nasr İsmail ibn Hammad. (1990). əs-Sıhah tacul-luğa və sıhahul-ərəbiyyə. nşr. hməd Abdulğafur ddar. Beyrut: Dərul-elm lil-məlayin.
- Demirayak. Kenan - Sadi Çöğenli. (2000). Arap Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını.
- Demirdöven. Neclâ Yasdıman. (2015). “el-Cevherî’nin es-Səhâh: Tâcu’l- luşa ve Səhâhu’l-Arabiyye’siyle İbn Fâris’in Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Lüga’sında “Erâde” ve “Şâe” Fiillerinin Karşılaştırmalı Anlamları”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. sy: 39. (səh. 75-104).
- Elmalı. Hüseyin. (2005). “Mu‘cemü mekâyîsi’l-luga”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. c. XXX, (səh. 346-347).
- Faxir. Emin Məhəmməd. (1411/1991). İbn Faris əl-Luğavi mənhəcuhu və əsəruhu fid-dirasatil-luğaviyyə. Camiatul-İmam Məhəmməd ibn Suud əl-İsla- miyyə. Riyad.
- Fleisch. H. “İbn Fâris”. (2010). trc. Mustafa Kaya - Süleyman Tülücü. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. sy: 34. (səh. 209-219).
- Gündüzöz. Soner. (2015). “Arap Sözlük Bilimi ve Sözlük Çalışmaları”, İslam Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. (editör: İsmail Güler). İstanbul: İsam Yayınları. (səh. 23-77).
- Hammudi. Hadi Həsən. (1987). hməd ibn Faris və riyadətuhu fil-bəhsil- luğavi vət-təfsiril-Qurani vəl-meydanil-ədəbi. Beyrut: Aləmul-kutub.
- Harun. Abdussəlam Məhəmməd. (1399/1979). “Müqəddimətun-naşir”. (Mucəmu Məqayisil-luğa adlı əsərin müqəddiməsi – bul-Huseyn hməd ibn Faris). Dərul-fikr. c. I, (səh. 3-48).
- Harun. Abdussəlam Məhəmməd. (1423/2002). “Müqəddimə” (İslahul- məntiq adlı əsərin müqəddiməsi (nşr. Məhəmməd Murib) - bu Yusuf Yaqub ibn İshaq ibn əs-Sikkit). Beyrut: Dəru ihyait-turasil-ərəbi. (səh. 5-10).
- Heyət. (2006). Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. Bakı: Şərq-qərb nəşriyyatı.
- Hilal Naci. (1970). hməd ibn Faris: hayatuhu, şiruhu və asaruhu. Bağdad: Mətbəətul-maarif.
- Hilmi Xəlil. (1998). “Elmul-məacim ində hməd ibn Faris beynən-nazar vət-tətbiq”, Dirasat fil-luğa vəl-məacim, Beyrut: Dərun-nəhdatil-ərəbiyyə. (səh. 461-503).
- İbn Dureyd. bu Bəkr Məhəmməd ibn əl-Həsən. (1987). Cəmhərətul- luğa. nşr. Rəmzi Munir Baalbeki. Beyrut: Dərul-elm lil-məlayin.
- İbn Faris. bul-Huseyn hməd ibn Faris. (1399/1979). Mucəmu Məqayisil-luğa. nşr. Abdussəlam Məhəmməd Harun. Dərul-fikr.
- İbn Faris. bul-Huseyn hməd ibn Faris. (1406/1986). Mucməlul-luğa. nşr. Zuheyr Abdulmuhsin Sultan. Beyrut: Muəssəsətur-risalə.
- İbn Faris. bul-Huseyn hməd ibn Faris. (1414/1993). əs-Sahibi fi fiqhil- luğatil-ərəbiyyə və məsailiha və sunənil-ərəb fi kəlamiha. nşr. Ömər Fəruq ət- Tabba. Beyrut: Məktəbətul-maarif.
- Karaarslan. Nasuhi Ünal. (1993). “el-Cemhere”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. c. VII, (səh. 323).
- Karaarslan. Nasuhi Ünal. (1999). “Islâhu’l-mantık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. c. XIX, (səh. 194).
- Kılıç. Hulûsi. (2008). “es-Sâhibî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo- pedisi. İstanbul. c. XXXV, (səh. 521-522).
- əl-Məğribi. Abdulqadir ibn Mustafa. (1908). əl-İştiqaq vət-tarib. Misir: Mətbəətul-hilal.
- Murib. Məhəmməd Avad – Fatimə Məhəmməd Aslan. (1422/2001). “əl- Müqəddimə” (Mucəmu Məqayisil-luğa adlı əsərin müqəddiməsi - bul- Huseyn hməd ibn Faris). Beyrut: Dəru ihyait-turasil-ərəbi. (səh. 5-32).
- Nassar. Huseyn. (1408/1988). əl-Mucəmul-ərəbi nəşətuhu və tətavvuruhu. Qahirə: Dəru Misir.
- ən-Nuri. Məhəmməd Cəvad - li Xəlil Haməd. (1415/1995). “Məqayisul- luğa libni Faris: tənbihat və təshihat”. Məcəllətu məcmail-luğatil-ərəbiyyətil- urduniyyi. XIX/48, (səh. 95-166).
- Rıdvan. Məhəmməd Mustafa. (1991). əl-İmam bul-Huseyn ibn Faris ər- Razi və asaruhu fil-luğa və fin-nəhv. Misir: Dəru nəhda.
- Salih Zeki Keş. (2010). Ebu’l-Huseyn ibn Fâris ve es-Sâhibî Kitabı. (Çap edilməmiş magistratura dissertasiyası). Konya.
- Sarı. Mehmet Ali. (1999). “İbdâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. c. XIX, (səh. 263-265).
- əs-Satli. Abdulhafiz. (1999). “əl-Mucəmatul-ərəbiyyə: nəşətuha və ətvarut-təlifi fiha”. ət-Turasul-ərəbi, Suriya. sy: 77. c. XIX, (səh. 15-29).
- Topuzoğlu. Tevfik Rüştü. (1997). “Halîl b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. c. XV, (səh. 309-312).
- Tuleymat. Qazi Muxtar. (1999). hməd ibn Faris əl-Luğavi: dirasə fi araihil-luğaviyyə vən-nəhviyyə, Dəməşq: Dəru tallas.
- Tural. Hüseyin. (1999). “İbn Fâris”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. c. XIX, (səh. 479-481).
- Tüccar. Zülfikar. (1994). “Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. c. X, (səh. 244-246).
- Xurşid. Bəkr Abdulla. (2009). “ət-Tövziul-xarici vəd-daxili lil-maddətil- mucəmiyyə fi Mucəmi Məqayisil-luğa li hməd ibn Faris”. Məcəllətul- kulliyyətil-islamiyyətil-camia. İraq. III/6, (səh. 177-195).
- əl-Yasiri. Abdulkazım - Heydər Cəbbar İdan. “əl-Məvaqifun-nəqdiyyə li hməd ibn Faris fi Mucəmi Məqayisil-luğa”. hlul-beyt. sy. VI, (səh. 354- 374).
- əz-Zəbidi. bul-Feyz Murtəza Məhəmməd ibn Məhəmməd. (1385/1965- 1422/2001). Tacul-arus min cəvahiril-Qamus. nşr. Heyət. Kuveyt: Mətbəətu hukumətil-Kuveyt.