Azərbaycanda ilk islahatçılıq addımları: İ.S.Şirvani nümunəsində Ismail Shirvani and His Innovative Movement Исмаил Ширвани и его новаторское (новое) движение
Xülasə
Azərbaycan tarix boyu Qafqazda sivilizasiya mərkəzi kimi mövcud olmuşdur. Bu baxımdan, həm öz ərazi bütövlüyü, həm də qonşu xalqlar üçün tərəqqipərvər töhfələri böyükdür. Postsovet məkanında taleyin qisməti ilə günişığına çıxan arxivlərimiz tədqiq olunduqca, bunu daha yaxından hiss edirik. Milli-mənəvi dəyərlərin bir parçası olan ənənəvi müsəlmançılıq məhz bu dəyərlərdəndir. Tədqiqatlar göstərir ki, XIX əsrin başlanğıcından etibarən, İsmayıl Siracəddin Şirvani ilə mədrəsə zəminində yayılan maarifçilik hərəkatı islahatçılıq xarakteri daşıyırdı. Kamil insan prinsipləri aşılayaraq genişləyən bu hərəkat ictimaiyyətdə, ən əsası, maariflənmə və vəhdət kimi birgəyaşayış ənənələri gətirərək, həm də bəzi Qafqaz xalqlarının milli-azadlıq hərəkatına dinamizm qazandırmışdır. Qərb tədqiqatçılarının da diqqətini cəlb edən bu hərəkat, əslində, XIX əsr müsəlman cəmiyyətlərdəki islahatçlıq hərəkatının“təcdid” (yenilik) nümunəsədir. Mütləq referans ölçüləri Quran və Sünnə olan bu hərəkatın islah çalışmaları Allah və Rəsulunun (a.s) iradəsi istiqamətində idi. Dini dəyərlərin etibar qazanması, şübhələrin bərtəraf edilməsi, İslamın ümumbəşəri prinsiplərinin ehya edilməsi ilə ictimaiyyətdə yüksələn dəyər kimi müsəlman həyat tərzinin hakim olması bu hərəkatın əsasını təşkil edən təcdid hərəkatı idi. Həmçinin sistemli bir təhsil ənənəsi ilə kökləşmiş elm-irfan hərəkatı bölgəyə xas bəzi nümunələr meydana gətirdi. Bunlar, təhsil zərurəti prinsipi, həyat boyu davam edən inkişaf fəaliyyəti kimi təhsildə daimilik, fərdin özünəxas (fərqli) xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq təhsildə humanistlik prinsipi, ictimaiyyətlərarası ünsiyyətin qurulması və dözümlülük əsasını ehtiva edən planların qurulması, təhsil və tədrisin bəzən fərdiləşdirərək tətbiq; hər yerdətəhsil əsası, təhsilin həmçinin hər fürsətdə və hər yerdə gerçəkləşdirilməsi əsası və sairdən ibarətdir.
Azerbaijan throughout its history has been the center of civilization in the Caucasus. From this point of view, his progressive contribution to the protection of territorial integrity and the establishment of friendly relations with neighboring countries is invaluable. We feel this more strongly during the research of archives made public by the will of fate in the post-Soviet period. One of these values is precisely traditional Islam, which is part of the national spiritual values. Studies show that since the 19th century, the enlightenment movement that spread on religious grounds by Sirajeddin Shirvani was of areformist character. The movement, which promotes high human principles, served to educate the people, brought traditions of living together, and at the same time brought dynamism to the national liberation movement of some Caucasian peoples. This movement, which has attracted the attention of Western researchers, is in reality a model of the “innovation” of the reformmovement in Muslim societies in the 19th century. Reform efforts of this movement, whose ideas certainly referred to the Quran and Sunna, were directed to the will of Allah and his messenger. Gaining confidence in religious values, eliminating doubt, the domination of the Muslim way of life as a high value while respecting the universal principles of Islam, was an innovation that formed the basis of this movement. Also of great scientific movement, based on the traditions of the system of education, it has created some examples of typical region. They include the principle of the need for education, constancy in education as a lifelong development activity, the principle of humanism in education, taking into account individual personality characteristics, building plans that include the establishment of communication between societies and tolerance, the use of education and training at times onan individual basis, the basis for the implementation of education at every opportunity and everywhere.
Азербайджан на протяжении всей истории был центром цивилизации на Кавказе. С этой точки зрения неоценим его прогрессивный вклад в охрану территориальной целостности и установление дружеских отношений с соседними странами. Мы чувствуем это сильнее во время исследования архивов, обнародованных по воле судьбы в постсоветское время. Одной из этих ценностей является именно традиционное мусульманство, являющееся частью национально-духовных ценностей. Исследования показывают, что начиная с XIX века просветительское движение, распространившееся на религиозной почве Сираджеддином Ширвани, носило реформаторский характер. Движение, пропагандирующее высокие человеческие принципы, служило просвещению народа, приносило традиции совместного проживания, и в то же время внесло динамизм в национально-освободительное движение некоторых кавказских народов. Это движение, привлекшее внимание западных исследователей в действительности является образцом “новаторства (новизны)”реформаторского движения в мусульманских обществах в XIX веке. Реформаторские усилия этого движения, идеи которого непременно ссылались на Коран и Сунну, были направлены на волю Аллаха и его посланника. Завоевание доверия к религиозным ценностям, устранение сомнений, доминирование мусульманского образа жизни как высокой ценности с соблюдением общечеловеческих принципов ислама, было новаторством, составившим основу этого движения. Также большое научное движение, основанное на традициях системного образования, создало некоторые примеры, характерные региону. Они включают в себя принцип необходимости образования, постоянство в образовании как продолжающейся на протяжении всей жизни деятельности по развитию, принцип гуманизма в образовании с учетом индивидуальных особенностей личности, построение планов, включающих установление общения между обществами и терпимость, применение образования и обучения временами в индивидуальном порядке, основы реализации образования при каждой возможности и повсеместно.
Açar sözlər
Referanslar
- Ali Kayayev, (2012). “Təracimi-Uləmayi-Dağıstan”, (Tərcümə Həsən Orazayem/Tuba Durmuş) Ankara.
- Alkadari Hasan Əfəndi Kurəvi əd-Dağıstani, (1913). “Divanul-Məmnun” Timurxan Şura.
- Atalay, Xaqan, (2016). “İslahatçılıq hərəkatları və sələfilik”, (Nəşredilmə-miş dissertasiya) Ankara.
- Cəfərov Nizami, (2006). “Türk xalqları ədəbiyyatı”, Kitab-ı Dədə Qorqud, Bakı.
- Kölə, Bəkir, (Nisan/2013). “Təsəvvüfə görəİlahi həqiqətlərin idrakında ağlın yeri”, İğdır universiteti sosial bilimlər dərgisi, sayı 3.
- Mehdiyev Ramiz, (2012). “Maneviyatın Öncelliği” “Özne” – Xüsusi buraxılış sayı, Selahəddin Xəlilova Armağan.
- Mehmet Rıhtım, Fariz Xəlilli, (2011). “Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvani”, Bakı.
- Niyazov Əhməd, (2013). “Azərbaycanın şimal-gərb bölgəsi – Alazan-Həftəran- sufi həyatında Əhli-Beyt sevgisi” “Azərbaycan və Əhli-Beyt İrsi” xüsusi buraxılış, Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsi Nəşriyyatı.
- Niyazov Əhməd, (2015). “Kafkasya mədrəsələrinə gənəl bir baxış (Car-Balakən örnəyi)”, Karadəniz Texni Universiteti İlahiyyat Fakultəsi dərgisi Sayı2/2, Trabzon.
- Niyazov Əhməd, (2016). “XIX Əsr Azərbaycanın Şimal-Qərbində dini həyat elm və mədrəsələr”, Bakı.
- Osman Saxuri, (1914). “Tuhfətul-əhbabil-Xalidiyyə fi şərhil-qasidətil-Mahmudiyyə”, Timurxanşura.
- Şabanoğlu Məhəmməd, (2001). “Talanın yastı yolu”, Azərbaycan milli ensiklopediyası nəşriyyatı, Bakı.
- Şueyb ibn İdris əl-Baqini, (1996). “ət-Tabaqatul-Xacəqan ən-Nəqşibəndiyyə və Sadatul-Məşayixil-Xalidiyyəl-Mahmudiyyə”, Dəməşq.
- Uyanık Mevlud, (2019). “Günümüz İslam Düşüncesinde İslahat Kavramı, İslam bilim tarixi ve felsefesi”, İstanbul.
- Vəli Xuluflu, (1934). “Car Döyüşləri salnaməsi”, (Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutu) Bakı.
- Бартолд, Василий Владимирович, (1963). “ Дагестан”, Сочинения, t. 3. M.
- Габуниа, (1992). “Генерал Услари Кавказские языки”, с. 24, Эхо Кавказа, No 1.
- Глиноецкий, Николай Павлович, (1862). “Поездкав Дагестан. Военный сборник”, с 23-24.
- Крачковский, Игна́тийЮлиа́нович, (1960). “Сочинения”, t. 6, M. Л.
- Магомедов, Абдулвахид, (2005). “История распространения Суфизма в Дагестане”, (Суфизм как фактор сохронения мира и
- стабильности, Махачкала.
- Плотто, А. И. Фонн, (1869). “Природа и люди Закатльского округа”, Сборник сведений о кавказских горцах (ССКГ). Тифлис, Вып. IV.
- Фадеев, Ростислав Андреевич, "Кавкази Российская империя: проекты и реальность. Начало XIX - начало ХХ вв. О Закатальском восстании, 1861 - 1863 гг. Санкт-Петербург 2005 г. No28.(ЗКМКП) Zaqatala Tarix və Diyarşünaslıq Muzeyi.
Lisenziya
Müəllif hüququ (c) 2019 f.f.d. Əhməd Niyazov
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisenziyalanıb.