Ахбаризм: умеренные и ярые ахбариты в период сефевидов Əxbarilik: Səfəvilər dövründə mötədil və mütəşəddid (qatı) əxbarilər Akhbarism: Moderate and Extremist Akhbaris During the Safavid Era

Məqalə qədim və müasir mənbələrdən istifadə edilərək qələmə alı­nıb. Məqalənin yazılma məqsədi əxbariliyi və onun Səfəvilər dövləti za­manındakı mötədil və qatı mövqeyə sahib olan nümayəndələrindən bəzilərinin tədqiq edilməsidir. Bu mövzuda məlumatların azlığı mövzunun tədqiqində olan elmi yenilikdir. İslamın düşüncə məktəblərindən biri olan əxbarilik hicrətin IV əsrində – İmam Mehdinin (ə) böyük qeybət dövründə formalaşmış və bir neçə mərhələ keçdikdən sonra, hicrətin X-XI əsrlərində sistemləşmişdir. Əxbarilər daha çox hədisə (əxbara) önəm verdikləri üçün “Əxbari” olaraq adlandırılmışlar. İlk əxbarilər, əsasən, Şeyx Saduq – əl-əvvəl, Şeyx Saduq – əs-sani və Şeyx Küleyni sayılırlar. Onlar əxbari mövqeyinə və bəzi fərqli fikirlərə sahib olmaqla yanaşı, şiənin önəmli mənbə kitablarından bəzilərini qələmə almışlar. İlk əxba­rilərdən bir müddət sonra bu düşüncə məktəbi zəifləmiş, beləliklə, yerini “üsulilik” adlandırılan və əxbariliyin tam əksi olan düşüncə məktəbinə ver­mişdir. Üsuli düşüncə istiqaməti Azərbaycanda Səfəvilər dövləti hakimiyyətdə olduğu dövrdən başlayaraq, Məhəmməd Əmin əl-Əstərabadinin ortaya çıxması, əxbariliyi sistemləşdirərək bu düşüncə məktəbinin yeni­dən alimlər arasında yayılmasına və hakim olmasına gətirib-çıxarınca­yadək davam etmişdir. Əstərabadi “Fəvaidul-mədəniyyə” əsərində əxbariliyi sistemləşdirmişdir. Bu əsər əxbarilərin əsas kitablarından birinə çevrilmişdir. Əstərabadi ilə yenidən hakim olan əxbari düşüncəyə malik alimlərdən bəziləri ilk əxbarilərdən fərqli olaraq qəti mövqe tutmuş və üsuli alimlərlə sərt mübahisələr yaşamışlar. Bununla yanaşı, Səfəvilər dövründə yenidən sistemləşən əxbariliyin Əstərabadidən sonrakı nü­mayəndələrinin çoxu mötədil yol izləmişdir. Onlardan ən məşhurları isə – Əllamə Məhəmməd Baqir əl-Məclisi və Şeyx əl-Hürr əl-Amili olmuşlar. Əstərabadidən fərqli olaraq bu şəxslərin üsuli-üləma ilə münasibətləri bir qədər yumşaq idi. Bununla yanaşı, üsuli alimlərini tənqid etməkdən və onlara qarşı dəlil gətirməkdən də geri qalmırdılar. Əstərabadidən sonra, onun yenidən dirçəltdiyi əxbarilikdən təsirlənən olmamış, onun qatı mövqeyindən, təəssübkeşliyindən və sərt müamiləsindən təsirlənənlər də olmuşlar. Onlardan biri – Əstərabadidən daha qatı və təəssübkeş olan Abdulla əs-Səmahici olmuşdur. Mötədil və qatı mövqeyə sahib olan əxbari alimlərindən Hürr əl-Amili və Abdullah əs-Səmahici üsulilərlə əxbarilər arasında olan fərqi özlərinin “Fəvaidut-tusiyyə” və “Munyətul-mumarisin” adlı əsərlərində ortaya qoymuşlar.

This article was written using both ancient and modern sources. The goal is to study Akbarism and some of its representatives who held a moderate and extremist position during the Safavid state. The lack of in­formation on this topic is a scientific breakthrough in the field of study. Akhbarism, one of the Islamic schools of thought, was founded in the 4th century of Hijra - during the period of Imam Mahdi’s disappearance, and after several stages, it was systematized in the 10th-11th centuries of Hijra. Akhbaris are referred to as “Akhbari” because they placed grea­ter emphasis on hadith (akhbar). Sheikh Saduq - al-Awwal, Sheikh Saduq - al-Sani, and Sheikh Kulaini are widely regarded as the first akhbaris. They not only had a akhbari position and some dissenting opinions, but they also wrote some of the most important Shia source books. This school of thought weakened after the early akhbaris, giving way to the  school of thought called “usulism”, which is the exact opposite of Akhbarism. The usuli direction of thought began during the reign of the Safavid state in Azerbaijan and continued until the appearance of Muhammad Amin al-Astarabadi, who systematized akhbarism, which led to the spread and dominance of this school of thought among scholars. Astra­badi systematized Akhbarism in his work “Fawaid al-Madaniyyah”. This work has since become one of the most important books for akhbaris. Unlike the early akhbaris, some scholars with akhbari thought, which became dominant again with Astrabadi, took a firm stance and engaged in heated debates with usuli scholars. At the same time, after Astrabadi, most of the representatives of Akhbarism, which was resystematized during the Safavid era, took a more moderate path. Allama Muhammad Baqir al- Majlisi and Sheikh al-Hurr al-Amili were two of the most well-known. Unlike Astarabadi, these people had friendly relations with the usuli scholars. However, they did not hesitate to criticize and bring evidence against their usuli scholars. Following Astarabadi, there were those who were not only affected by his reviving akhbarism, but also were those who were affected by his rigid position, bigotry, and harsh treatment. Abdulla al-Samahiji, one of them, was stricter and more bigoted than Astrabadi. Hurr al-Amili and Abdulla al- Samahiji, moderate and extremist akhbari scholars, re­vealed the difference between usulis and akhbaris in their works “Fawaid al-Tusiyyah” and “Munyat al-Mumarisin”.