Akhbarism: Moderate and Extremist Akhbaris During the Safavid Era Əxbarilik: Səfəvilər dövründə mötədil və mütəşəddid (qatı) əxbarilər Ахбаризм: умеренные и ярые ахбариты в период сефевидов

Məqalə qədim və müasir mənbələrdən istifadə edilərək qələmə alı­nıb. Məqalənin yazılma məqsədi əxbariliyi və onun Səfəvilər dövləti za­manındakı mötədil və qatı mövqeyə sahib olan nümayəndələrindən bəzilərinin tədqiq edilməsidir. Bu mövzuda məlumatların azlığı mövzunun tədqiqində olan elmi yenilikdir. İslamın düşüncə məktəblərindən biri olan əxbarilik hicrətin IV əsrində – İmam Mehdinin (ə) böyük qeybət dövründə formalaşmış və bir neçə mərhələ keçdikdən sonra, hicrətin X-XI əsrlərində sistemləşmişdir. Əxbarilər daha çox hədisə (əxbara) önəm verdikləri üçün “Əxbari” olaraq adlandırılmışlar. İlk əxbarilər, əsasən, Şeyx Saduq – əl-əvvəl, Şeyx Saduq – əs-sani və Şeyx Küleyni sayılırlar. Onlar əxbari mövqeyinə və bəzi fərqli fikirlərə sahib olmaqla yanaşı, şiənin önəmli mənbə kitablarından bəzilərini qələmə almışlar. İlk əxba­rilərdən bir müddət sonra bu düşüncə məktəbi zəifləmiş, beləliklə, yerini “üsulilik” adlandırılan və əxbariliyin tam əksi olan düşüncə məktəbinə ver­mişdir. Üsuli düşüncə istiqaməti Azərbaycanda Səfəvilər dövləti hakimiyyətdə olduğu dövrdən başlayaraq, Məhəmməd Əmin əl-Əstərabadinin ortaya çıxması, əxbariliyi sistemləşdirərək bu düşüncə məktəbinin yeni­dən alimlər arasında yayılmasına və hakim olmasına gətirib-çıxarınca­yadək davam etmişdir. Əstərabadi “Fəvaidul-mədəniyyə” əsərində əxbariliyi sistemləşdirmişdir. Bu əsər əxbarilərin əsas kitablarından birinə çevrilmişdir. Əstərabadi ilə yenidən hakim olan əxbari düşüncəyə malik alimlərdən bəziləri ilk əxbarilərdən fərqli olaraq qəti mövqe tutmuş və üsuli alimlərlə sərt mübahisələr yaşamışlar. Bununla yanaşı, Səfəvilər dövründə yenidən sistemləşən əxbariliyin Əstərabadidən sonrakı nü­mayəndələrinin çoxu mötədil yol izləmişdir. Onlardan ən məşhurları isə – Əllamə Məhəmməd Baqir əl-Məclisi və Şeyx əl-Hürr əl-Amili olmuşlar. Əstərabadidən fərqli olaraq bu şəxslərin üsuli-üləma ilə münasibətləri bir qədər yumşaq idi. Bununla yanaşı, üsuli alimlərini tənqid etməkdən və onlara qarşı dəlil gətirməkdən də geri qalmırdılar. Əstərabadidən sonra, onun yenidən dirçəltdiyi əxbarilikdən təsirlənən olmamış, onun qatı mövqeyindən, təəssübkeşliyindən və sərt müamiləsindən təsirlənənlər də olmuşlar. Onlardan biri – Əstərabadidən daha qatı və təəssübkeş olan Abdulla əs-Səmahici olmuşdur. Mötədil və qatı mövqeyə sahib olan əxbari alimlərindən Hürr əl-Amili və Abdullah əs-Səmahici üsulilərlə əxbarilər arasında olan fərqi özlərinin “Fəvaidut-tusiyyə” və “Munyətul-mumarisin” adlı əsərlərində ortaya qoymuşlar.

Статья написана на основании древних и современных источни­ков. Цель написания статьи заключается в изучении ахбаризма и его некоторых представителей с умеренной и ярой позицией в период государства Сефевидов. Научная новизна при исследовании темы заключается в малом количестве информации. Ахбаризм, являю­щийся одной из школ мыслей ислама, сформировался в IV веке хиджры - в период великого сокрытия Имама аль-Махди. Пройдя несколько этапов, это направление систематизировалось в X-XI веке хиджры. В связи с тем, что ахбариты придавали особое значение хадисам (ахбарам) их называли «Ахбари». Первыми ахбаритами считаются Шейх Садуг аль-Aввал, Шейх Садух ас-Cани и Шейх Ку­лейни. Наряду с тем, что они придерживались позиции ахбари и их некоторые мысли отличались, они написали некоторые важные книги-источники шиизма. Спустя некоторые время после первых ах­баритов эта школа мысли ослабла, на ее место пришла полностью противоположная ей школа мысли, называемая «усулизм». Направ­ление усулизм возникло в период власти Сефевидов в Азербай­джане и существовало до тех пор, пока не появился Мухаммад Амин аль-Астарабади, систематизировавший ахбаризм и создавший условия для повторного распространения и доминирования этой школы мысли среди ученых. В своем труде «Фаваид аль-Мада­нийя» он систематизировал ахбаризм. Этот труд стал одной из ос­новных книг ахбаритов. Некоторые ученые, следовавшие мысли ах­бари, вновь начавшей доминировать благодаря Астарабади, в отли­чие от первых ахбаритов придерживались ярой позиции. Между ними и усулитами возникали острые конфликты. Наряду с этим, большинство представителей ахбаризма, вновь систематизирован­ного в период Сефевидов, появившихся после Астарабади следо­вали умеренному пути. Самыми известными среди них являлись Ал­ламе Мухаммед Багир аль-Маджлиси и Шейх аль-Хурр аль-Амили. В отличие от Астарабади их отношения с учеными-усулитами были не такими суровыми. Несмотря на это, они не переставали критико­вать и приводить доводы против ученых-усулитов. После Астара­бади не было ученых, попавших под влияние возрожденного им ах­баризма, однако были те, кто попал под влияние его ярой позиции, фанатизма и строгого отношения. Одним из таких лиц является Аб­дулла ас-Самахиджи, который был более суровым и фанатичным по сравнению с Астарабади. Хурр аль-Амили и Абдулла ас-Самахи­джи, являющиеся учеными, обладающими умеренной и строгой позицией, указали различия между усулитами и ахбаритами в своих трудах «Фаваидут-тусия» и «Мунятул-мумарисин».