Ахбаризм: умеренные и ярые ахбариты в период сефевидов основные различия между ахбаритами и усулитами Əxbarilik: Səvəfilər dövründə mötədil və mütəşəddid (qatı) əxbarilər Əxbarilər və üsulilər arasındakı təməl fərqlər Journalism: Moderate and Extremist Journalists During the Sawafi Era Basic Differences Between Journalists and Methods

Məqalə qədim və müasir mənbələrdən istifadə edilərək qələmə alınıb. Məqalənin yazılma məqsədi əxbariliyi və onun Səfəvilər dövləti zamanındakı mötədil və qatı mövqeyə sahib olan nümayəndələrindən bəzilərinin tədqiq edilməsidir. Bu mövzuda məlumatların azlığı mövzunun tədqiqində olan elmi yenilikdir. İslamın düşüncə məktəblərindən biri olan əxbarilik hicrətin IV əsrində – İmam Mehdinin (ə) böyük qeybət dövründə formalaşmış və bir neçə mərhələ keçdikdən sonra, hicrətin X-XI əsrlərində sistemləşmişdir. Əxbarilər daha çox hədisə (əxbara) önəm verdikləri üçün “Əxbari” olaraq adlandırılmış- lar. İlk əxbarilər, əsasən, Şeyx Saduq – əl-əvvəl, Şeyx Saduq – əs-sani və Şeyx Küleyni sayılırlar. Onlar əxbari mövqeyinə və bəzi fərqli fikirlərə sahib olmaqla yanaşı, şiənin önəmli mənbə kitablarından bəzilərini qələmə almışlar. İlk əxbarilərdən bir müddət sonra bu düşüncə məktəbi zəifləmiş, beləliklə, yerini “üsulilik” adlandırılan və əxbariliyin tam əksi olan düşüncə məktəbinə vermişdir. Üsuli düşüncə istiqaməti Azərbaycanda Səfəvilər dövləti hakimiy- yətdə olduğu dövrdən başlayaraq, Məhəmməd Əmin əl-Əstərabadinin ortaya çıxması, əxbariliyi sistemləşdirərək bu düşüncə məktəbinin yenidən alimlər arasında yayılmasına və hakim olmasına gətirib-çıxarıncayadək davam etmiş- dir. Əstərabadi “Fəvaidul-mədəniyyə” əsərində əxbariliyi sistemləşdirmişdir. Bu əsər əxbarilərin əsas kitablarından birinə çevrilmişdir. Əstərabadi ilə yenidən hakim olan əxbari düşüncəyə malik alimlərdən bəziləri ilk əxbarilər-
dən fərqli olaraq qəti mövqe tutmuş və üsuli alimlərlə sərt mübahisələr yaşa- mışlar. Bununla yanaşı, Səfəvilər dövründə yenidən sistemləşən əxbariliyin Əstərabadidən sonrakı nümayəndələrinin çoxu mötədil yol izləmişdir. Onlar- dan ən məşhurları isə – Əllamə Məhəmməd Baqir əl-Məclisi və Şeyx əl-Hürr əl-Amili olmuşlar. Əstərabadidən fərqli olaraq bu şəxslərin üsuli-üləma ilə münasibətləri bir qədər yumşaq idi. Bununla yanaşı, üsuli alimlərini tənqid etməkdən və onlara qarşı dəlil gətirməkdən də geri qalmırdılar. Əstərabadidən sonra, onun yenidən dirçəltdiyi əxbarilikdən təsirlənən olmamış, onun qatı mövqeyindən, təəssübkeşliyindən və sərt müamiləsindən təsirlənənlər də ol- muşlar. Onlardan biri – Əstərabadidən daha qatı və təəssübkeş olan Abdulla əs-Səmahici olmuşdur. Mötədil və qatı mövqeyə sahib olan əxbari alimlərin- dən Hürr əl-Amili və Abdullah əs-Səmahici üsulilərlə əxbarilər arasında olan fərqi özlərinin “Fəvaidut-tusiyyə” və “Munyətul-mumarisin” adlı əsərlərində ortaya qoymuşlar.

This article was written using both ancient and modern sources. The goal is to study journalism and some of its representatives who held a moderate and extremist position during the Safavid state. The lack of information on this topic is a scientific breakthrough in the field of study. Journalism, one of the Islamic schools of thought, was founded in the 4th century of Hijra - during the period of Imam Mahdi’s disappearance, and after several stages, it was systematized in the 10th-11th centuries of Hijra. Journalists are referred to as “Akhbari” because they placed greater emphasis on hadith (news). Sheikh Saduq - al-Awwal, Sheikh Saduq - al-Sani, and Sheikh Kuleyni are widely regarded as the first journalists. They not only had a journalistic position and some dissenting opinions, but they also wrote some of the most important Shia source books. This school of thought weakened after the early journalists, giving way to the methodology school of thought, which is the polar opposite of journalism. The methodical direction of thought began during the reign of the Safavid state in Azerbaijan and continued until the appearance of Muhammad Amin al-Astarabadi, who systematized journalism, which led to the spread and dominance of this school of thought among scholars. Estrabadi's work Favaidul-madaniyya systematized journalism.
This work has since become one of the most important books for journalists. Unlike the first journalists, some scholars of journalistic thought, which became dominant again with Estrabadi, took a firm stance and engaged in heated debates with methodical scholars. At the same time, after Astrabadi, most of the representatives of journalism, which was re-systematized during the Safavid era, took a more moderate path. Allama Muhammad Baqir al- Majlisi and Sheikh al-Hurr al-Amili were two of the most well-known. Unlike Astarabadi, these people had friendly relations with the scholars.
At the same time, they did not hesitate to criticize and bring evidence against their methodical scholars. Following Astarabadi, there were those who were not only affected by his revitalized journalism, but also by his rigid position, bigotry, and harsh treatment. Abdulla al-Samahiji, one of them, was stricter and more bigoted than Estrabadi. Hürr al-Amili and Abdullah al- Samahiji, moderate and extremist media scholars, revealed the difference between methods and journalists in their works Favaidut-tusiyya and Munyatul-mumarisin.