Səfəvilər dövründə tibb elminə dair bəzi təsbitlər (XVI-XVII əsrlər) Medical Science in the Safavid Period (16-17th Centuries) Медицинская наука в сефевидском периоде (xvi-xvii в.)
Xülasə
Məqalədə XVI-XVII əsrlər Avropa səyyahlarının qeydləri əsasında Səfəvi dövrü tibb elmi və təcrübəsi nəzərdən keçirilmişdir. Müəllif təhlil üçün səyyah qeydləri ilə yanaşı, bir sıra mənbə və tədqiqatlardan da istifadə etmişdir. Məqalədə bu dövrdə tibb elmi və təcrübəsinin inkişafı, dərman kimi istifadə olunan bir çox təbii vasitələr haqqında məlumat verilir. Araşdırılan materiallar əsasında Səfəvi dövləti ərazisində tibb elminin yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini görmək mümkündür. Bu dövrdə Səfəvi təbiblərinin qələmə aldığı çoxsaylı əsərlər, bu əsərlərdə qarşımıza çıxan dərman vasitələri və onların hazırlanması üsulları, bu dərmanların o dövr üçün ölümcül sayılan xəstəliklərin müalicəsində effektli istifadə üsullarının göstərilməsi sayəsində həmin dövrün tibb elmi haqqında ətraflı bilgiyə sahib oluruq. Buraya Səfəvi dövlətinə müxtəlif məqsədlərlə səyahət etmiş səyyahların qeydlərini də əlavə etdikdə, həmin dövr tibb elmi ilə bağlı biliklərimizi daha da çox inkişaf etdirə bilərik. Səyahətnamələr bizə xeyli ətraflı məlumatlar verir, Səfəvi tibb elminə olan heyranlıqlarını göstərməklə yanaşı, tənqidi fikirlərini də qeyd edirlər. Məhz səyahətnamələr sayəsində Səfəvi dövlətində müxtəlif su qaynaqlarının müalicə vasitəsi kimi istifadə olunmasını, burada hazırlanan əczaçılıq məhsullarının yüksək keyfiyyətini və hətta Avropayadək daşındığını, bununla yanaşı, Səfəvi həkimlərinin anatomiyanı hələ də Qalien və İbn Sinadan öyrəndiklərini, bu sahədə yeni araşdırmaların olmadığını, cərrahiyyənin yüksək səviyyədə inkişaf etmədiyini öyrənirik. Həmçinin həm yerli, həm də xarici mənbələr əsasında bu dövrdə geniş yayılmış xəstəliklər haqqında da məlumat əldə edirik. Adam Oleari hansı xəstəliyin hansı bölgədə daha çox yayıldığını da qeyd etmişdir.
The article deals with Safavid period medical science and practice described by European travelers who visited the territory of the Safavid Empire in the 17th century. Along with traveler’s records, the author used several articles and books for analysis. The article provides information about the development of the medical science and practice, many natural things used as a medicine in that period. Based on the studied materials, it is possible to see the high level of development of medical science in the territory of the Safavids. Thanks to the numerous works written by Safavid physicians during this period, the medicines we encountered in these works, methods of their preparation and their effective use in the treatment of diseases considered deadly at that time, we can acquire thorough knowledge about the medical science of that period. Moreover, considering the notes of travelers who visited the Safavid state for various purposes, we can further develop our knowledge of the medical science of that period. Travelers provide us with a lot of detailed information, show their admiration for Safavid medical science as well as their critical views. Thanks to the travelogues, we learn that various water sources were used in the Safavid state as a means of treatment, the pharmaceutical products made here were of high quality and even transported to Europe. It also reveals that Safavid physicians still learned anatomy from Galien and Ibn Sina as there was no new research in this field, and surgery was not well developed. We also get information about the most common diseases during this period, based on both local and foreign sources. Adam Oleari even mentioned prevalent diseases according to regions.
В статье рассматривается медицинская наука и практика периода Сефевидов XVI-XVII века на основании заметок европейских путешественников. Наряду с заметками путешественников, в целях анализа автор использовал некоторые источники и исследования. Статья содержит информацию о развитии медицинской науки и практики, многих природных средствах, используемых в лечебных целях, в этот период. На основании исследованных материалов можно увидеть высокий уровень развития медицинской науки на территории государства Сефевидов. Благодаря многочисленным трудам врачей Сефевидов в этот период, предоставлению в этих трудах информации о лекарственных средствах и способах их использования, методах эффективного использования этих лекарств в лечении смертельных заболеваний, мы приобретаем глубокие знания о медицинской науке того периода. Добавив к этому заметки путешественников, посещавших государство Сефевидов в различных целях, мы можем и дальше развивать наши знания медицинской науки того периода. Записки путешественников дают нам много подробной информации, не только показывают восхищение, но и критикуют медицинскую науку периода Сефевидов. Именно благодаря запискам путешественников, мы узнаем, что различные источники воды использовались в государстве Сефевидов в качестве лечебных средств, фармацевтические продукты, изготовленные здесь, были высококачественными и даже экспортировались в Европу, кроме того, мы видим, что Сефевидские врачи все еще изучали анатомию из трудов Галиена и Ибн Сины, не проводилось никаких новых исследований в этой области, и хирургия не была развита на высоком уровне. Мы также получаем информацию о наиболее распространенных заболеваниях за этот период, как из местных, так и из зарубежных источников. Адам Олеари даже упомянул, какое заболевание в каком регионе было наиболее распространенным.
Açar sözlər
Səfəvi Dövrü, Tibb, Cərrahiyyə, Əczaçılıq, Xəstəliklər
Safavid Period, Medicine, Surgery, Pharmacology, Diseases
Период Сефевидов, Медицина, Хирургия, Фармакология, Заболевания
Referanslar
- Herbert T. (1634). A Description of the Persian monarchy/ Now being the oriental Indies/ London, Printed by William Stansby and Jacob Bloome.
- Elgood C. (1951) (2010). A Medical History of Persia and the Eastern Caliphate: From the Earliest Times Until the Year A.D. 1932. Cambridge University Press.
- F.Alakbarli. E.Hajiyeva. (2008). “Tuhfat Al-Muminin” (1669 Ad) By Muhammad Mumin As An Important Source On Traditional Islamic Medicine/ Journal of the İnternational Society for the History of Islamic Medicine.
- Helaine Selin (2008). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures Springer Science & Business Media.
- http://www.iranicaonline.org/articles/dam-pezeski-veterinary-medicine (11.11.2011).
- http://www.iranicaonline.org/articles/drugs (01.12.2011).
- http://www.iranicaonline.org/articles/emad-al-din-mahmud (13.12.2011).
- https://www.researchgate.net/publication/322156041_Hakim_Mohammad_A_Persian_Military_Surgeon_in_Safavid_Era_1501-1736_CE (Dekabr, 2017).
- Phillips J. (1678). The six voyages of John Baptista Tavernier. London.
- Fryer J. (1698). A new account of East-India and Persia, in eight letters (Nine years travels 1672-1681). London.
- Pinkerton J. (1811). A general collection of the best and most interesting voyages and travels in all parts of the world, Volume IX. London, Straban and Preston Printers-street.
- Kaempfer E. (1712). Amoenitatum exoticarum politico-physico- medicarum fasciculi V. Lemgoviae.
- Əliyarlı S. (2009). “Azərbaycan tarixi (uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər)”. Bakı Çıraq” (II nəşr), THE CAMBRIDGE HISTORY OF IRAN IN SEVEN VOLUMES, Volume 6, CAMBRIDGE UNIVERSITY PRESS, 2006.
- Morrison J. (1684). The Voiages and Travels of John Struys through İtaly, Greece, Muscovy, Tartray, Media, Persia, East İndia, Japan and other countries in Europe, Africa and Asia. London.
- The voyages and travells of the ambassadors sent by Frederick, Duke of Holstein, to the great Duke of Muscovy and the King of Persia.: Begun in the year M. DC. XXXIII. and finish'd in M. DC. XXXIX. Containing a compleat history of Muscovy, Tartary, Persia, and other adjacent countries. With several publick transactions reaching near the present times; in VII books. London, 1669.
- Фарид Алекберли, История медицины в Азербайджане (V тыс. до н.э.— середина XIХ в н.э.), "Elm".History & Heritage Website.10.11.2006. http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/13.htm (10.11.2006).