Tarix
Xilafət dövründə məvali anlayışı (VII-IX əsrlər)
Mavali Concept During Caliphate Period (In the 7-9th Centuries)
Понятие мевали в период халифата (vii-ix в.)
VII-IX əsrlərdə Azərbaycan Ərəb Xilafətinin tərkibində olmuş, xilafətdə gedən sosial-siyasi proseslər Vətənimizdən də yan keçməmişdir. Əfsuslar olsun, bu dövrdə meydana gəlmiş bir çox terminlər kimi, "məvali" anlayışı da tarixşünaslığımızda və ali məktəb dərsliklərində öz əksini tam barizliyi ilə tapa bilməmişdir. Uzun illər Xilafət dövründə Azərbaycanda İslamı qəbul etmiş və orduya alınan yerli əhaliyə "məvali" demək əvəzinə, səhvən "mövlalar", "mövliya", "məvla" və "movla" kimi məhdud izahın verildiyi görünməkdədir. Bu mənada, Z.Bünyadovun əsərlərində rast gəlinən “mövlalar” kəlməsi lüğəti mənada ərəb dilində mövcud olan “mövla” kəlməsinin dilimizdəki “lar” şəkilçisi ilə istifadə edilmiş cəm formasıdır. Bu baxımdan, mövlalar kəlməsi məvali kəlməsinin hərfi tərcüməsi kimi qəbul edilə bilər. Həqiqət isə bundan ibarətdir ki, “məvali” sözü ərəbcə məna kəsb edən “mövla”nın cəmi olaraq ayrıca istifadə edilən bütöv bir kəlmədir. Ərəb dilində "Mövla" Allahın adlarından biri olduğu üçün cəm şəklində istifadə edilmir və İslamı qəbul etmiş yerli əhalinin adlandırılması üçün də uyğun sayılmır. Mövzu üzrə araşdırdığımız qaynaqlar sübut edir ki, “məvali” anlayışı çoxşaxəli olmaq etibarilə müxtəlif dövrlərdə fərqli mənaları ifadə etmiş, nəticə etibarilə müsəlmanlığı könüllü qəbul etmiş əhaliyə verilən ad olmuşdur. Tədricən məvali təbəqəsindən olanlar ərəb ordusunda xidmətə cəlb edilmiş, xilafət ordusunun tərkibində bir çox cihad müharibələrində iştirak etmişlər. Məvali zümrəsinin bir qismi isə elm və incəsənət sahəsində böyük uğurlar qazanmışdır. Tarixi qaynaqlardan bizə məlum olur ki, bu dövrdə onların içərisindən bir çox tanınmış azərbaycanlı alim və mədəniyyət xadimi də çıxmışdır.
Azerbaijan was part of the Arab Caliphate during the 7-9th centuries, hence, the socio-political processes occuring in the Caliphate did not bypass our homeland. Unfortunately, like many other terms evolved in that period, the term “mawali” was not fully mentioned in historical sources and our high school textbooks. The local population who converted to Islam and enlisted in the army in Azerbaijan during the Caliphate for many years, mistakenly pronounced the term as “mövlalar”, “mövliya”, “məvla” and “movla” instead of “mavali”. Consequently, the word “mövlalar” found in Ziya Bunyadov’s works is a plural form of the word “mövla” in the Arabic language used with the suffix “lar” in our language. In this regard, the word mawla can be accepted as a literal translation of the word mawali. The truth is that the word “məvali” is a whole word used separately as the plural form of “mövla” which has an Arabic meaning. In Arabic, “mövla” is not used in plural since it is one of the names of God and is considered inappropriate to name the local people who converted to Islam. The sources we have studied on the subject claim that the concept of mawali had different meanings in different periods due to its diversity, and as a result it was a name given to the population who voluntarily converted to Islam. Gradually Mawalis enlisted in the Arab army, took part in many jihad wars as part of the Caliphate's army and spread to large areas of the Caliphate. Some of the Mawalis achieved great success in science and art. From the historical sources it is known that many well-known Azerbaijani scientists and cultural figures emerged from the Mawalis during this period.
В VII-IX века Азербайджан был в составе Арабского Халифата, социально-политические процессы, протекающие в Халифате в тот период, также оказали влияние на нашу Родину. К сожалению, многие термины, возникшие в этот период, в том числе понятие «мевали», не в полной мере нашли свое отражение в нашей историографии и учебниках для вузов. В Азербайджане местное население, принявшее ислам и служившее в армии, вместо того чтобы называться «мевали», долгое время ошибочно именовались «мовлы», «мовлия», «мевла» и «мовла». В этом отношении термин «мовлы», встречавшийся в трудах З.Буниятова, в словарном значении является множественной формой слова «мовлы», использующегося на арабском языке, с суффиксом «lar» нашего языка. В этом аспекте слово «мовлы» может быть принято как буквальный перевод слова «мевали». Правда состоит в том, что слово «мевали» является целым словом, использующимся отдельно, как множественная форма арабского слова «мовла». В арабском языке слово «Мовла» одно из названий Бога, поэтому оно не используется во множественной форме, и не считается уместным для обозначения местного населения, принявшего ислам. Изученные источники по исследуемой теме доказывают, что понятие «мевали» в связи своей разносторонностью в различные периоды употреблялось в разных значениях, в итоге население, добровольно принявшее ислам, начало так называться. Постепенно мевали начали привлекаться к службе в арабской армии, и участвовали во многих военных джихадах в составе Халифатской армии. Определенная часть мевали достигла высоких успехов в науке и искусстве. Из исторических источников нам известно, что в этот период среди мевали вышло много известных азербайджанских ученых и деятелей культуры.
Apak Adem. (2010). Şuubiyye. / Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA). C. 39. İstanbul, (244-246).
Azərbaycan tarixi. (1958). 3 cilddə. İ.A.Hüseynov və d. -nin redaktəsilə. Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı.
Azərbaycan tarixi (Ən qədim dövrlərdən XX əsrin əvvəllərinə qədər). (1993.) İ.Əliyevin redaktəsilə. Bakı: Elm nəşriyyatı.
Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan XX əsrədək). (1994). (Ali məktəblər üçün dərslik). Z.Bünyadovun və Y.Yusifovun redaktəsilə. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
Azərbaycan tarixi (uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər). (1996). S.Əliyarlının redaktəsilə. Bakı: Azərbaycan Nəşriyyatı.
Azərbaycan tarixi (Yeddi cilddə). (1998). III-XIII əsrin I rübü. II cild. Məsul redaktor: Nailə Vəlixanlı. Bakı. Elm nəşriyyatı.
Azərbaycan tarixi (Yeddi cilddə). (2007). III-XIII əsrin I rübü. II cild. Məsul redaktor: Nailə Vəlixanlı. Bakı: Elm nəşriyyatı.
Azərbaycan tarixi. (2016). Dərslik. Mehman Abdullayevin elmi redaktor- luğu ilə. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı.
Баранов Х.К. (1977). Арабско-Русский Словарь. Москва: Издатель- ство "Русский Язык".
Беляев Е.A. (1966). Арабы, Ислам и Арабский Халифат в раннее средневековье. M.: Издательство Наука.
Bünyadov Ziya. (1989). Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
Bünyadov Ziya.(2004). Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı: Pedaqogika Nəşriyyatı.
Dədəyev Bilal, Balayev Xaqan və Qafar Ocaqlı. (2019). Ali məktəb Azərbaycan tarixi dərsliklərində cizyə anlayışı. / Azərbaycan və Türkiyə Universitetləri: təhsil, elm, texnologiya" I beynəlxalq elmi-praktiki konferans, 18-20 dekabr 2019. Bakı. 301-305.
Devellioğlu Ferit. (2004). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Luğat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
Əhməd ibn Hənbəl. (2009). Müsnəd. C.1 Beyrut.
Əl-Əsqalani ibn Həcər (1971). Fəthul-Bari şərhu Səhih əl-Buxari. C.7. Beyrut: Darul-Kutubul-Elmiyyə.
Ərəb və fars sözləri lüğəti. (1984). Bakı: Yazıçı Nəşriyyatı.
Əsgərova Z.M. (2011). Azərbaycan diasporunun ilk icmaları və onları doğuran səbəblər, fəaliyyətləri. //. Bakı Universitetinin Xəbərləri, Humanitar elmlər seriyası. № 2. (171-177).
İbn Mənzur. (1307). Lisənul-Arab. C.20. Qahirə. Mətbəətu Bulaq.
İbn Quteybə əd-Dinəvari. (1902). Kitabuş-şer vəş-şüəra. Leydan: Bril nəşriyyatı.
İbnul-Əsir.(1966). əl-Kəmil fit-Tərix. C.3. Beyrut.
İbrahim Şəmsəddin. (1971). Siyər Ə'ləmun Nubələ. C. 17. Beyrut: Darul- Kutubul-Elmiyyə.
İsmayıl Mahmud. (1997). Azərbaycan tarxi. Dərslik. (yenidən işlənilmiş vətamamlanmış nəşri). Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası NPB.
Kalankatuklu Moisey. Mxitar Qoş. (2006). Albaniya tarixi. Alban salnaməsi. Tərcümə edəni, müqəddimə, qeyd və şərhlərin müəllifi: Ziya Bünyadov. Bakı: Avrasiya Press.
Крачковский И.Ю. (1955). Избранные сочинения. Том I. Москва- Ленинград: Издательство Академии Наук СССР.
Kuleyni Muhəmməd ibn Yəqub. (1980). əl-Usul minəl Kafi.C.1. Beyrut: Daru Sab.
Mahmudov M. (2006). Ərəbcə yazmış azərbaycanlı şair və ədiblər (VII- XII əsrlər). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı.
Məhəmməd Ömər Şahin. (2010). Tərixul-Məvali və davruhum fil- həyətil-ictimaiyyə vəl iqtisadiyyə fi sadril-İsləm və davlətil-Əməviyyə. Beyrut: Darul-kutubil-ilmiyyə.
Məhəmməd Tayyib ən-Nəccar. (1949). əl-Məvali fil-asril-Əməvi. Darun- Nil littibəa.
Məmmədov Fəxrəddin. (2012). Azərbaycan tarixi. (ən qədim zamanlardan- XXI əsrin əvvəllərinə qədər). Bakı: Elm və Təhsil Nəşriyyatı.
Məmmədov İsmayıl. (2005). Azərbaycan tarixi. Dərslik. Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı.
Muallim Naci. (1995). Luğat-ı Naci. İstanbul: Çağrı Yayınları.
Nəcəfli Tofiq, Dədəyev Bilal. (2015). Azərbaycan tarixi (Azərbaycan Respublikasında təhsil alan xarici tələbələr üçün). Dərs vəsaiti. Bakı: Qafqaz Universiteti nəşri.
Nuriyeva İradə. (2015). Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan- XXI əsrin əvvəllərinədək). Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Mütərcim.
Özdemir Mehmet Nadir. Abbasilerin İlk Yüzyılında “Mevali”. // Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Dergisi. Aralık-2019, 6 (2). (281-306).
Özdemir Mehmet Nadir. Emeviler Döneminde “Mevali”. // Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Dergisi. Haziran-2020, 7 (1). (189-210).
Paşazadə Şeyxülislam Allahşükür. (1410-1991). Qafqazda İslam: tarix və müasirlik. Bakı: Azərnəşr.
Qasımov Şikar. (2015). Azərbaycan tarixi. Dərslik (Texniki Ali məktəblər üçün). Bakı: Qanun Nəşriyyatı.
Qəzvini Əbu Abdullah Muhəmməd ibn Macə. (1971).əs-Sünən. Beyrut: Darul-Kutubil-Elmiyyə.
Rufəi Əhməd Fərid. (2012). Asru Muləimun. Qahirə.
Sarı Mevlut. (1980). El-Mevarid Arapça-Türkçe Lugat. İstanbul: Bahar Yayınları.
Şərifov Şahlar. (2013). İslam tarixi. Bakı: Nurlar. http://qafqazislam.com/userfiles/%C5%9Eahlar-%C5%9Eahbaz-o%C4%9Flu-%C5%9E%C9%99rifov-K%C4%B0TAB-%C4%B0SLAM- TAR%C4%B0X%C4%B0-SON.pdf (13.03.2020).
Şıhıyeva Seadet. Hurufilik Kaynaklarında Türkçe ve Farsçanın Statüsü Sorunu, http://www.edebiyatmezunlari.com/author_article_detail.php?article_id=86 (15.09.2016).
Тер-Гевондян А.H. (1977). Армения и арабский халифат. E.: Издательство АН Армянской ССР.
Terzi Mustafa Zeki. (1997). Emevilerde Kara Ordusu Teşkilatı. //.Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 9. Samsun. (41-88).
Təbəri Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cərir. (2001). Tarix-ət-Təbəri.C. III, IV, VI. Beyrut: Darul-Kutubil-İlmiyyə.
Tərbiyət Məhəmmədəli. (1987). Danişməndani Azərbaycan. Tərcümə edənlər: İsmayıl Şəms və Qafar Kəndli. Bakı: Azərnəşr.
TQDK-nın Tarix dərs vəsaiti. (2010). Bakı. Abituriyent.
Vəlixanlı Nailə. (1993). Ərəb Xilafəti və Azərbaycan. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı.
Vəlixanlı Nailə. (2016). Azərbaycan VII-XII əsrlərdə: tarix, mənbələr, şərhlər. Bakı: Elm və Təhsil Nəşriyyatı.
Ямпольский З.И. (1941). Восстание Бабека. Б.: Издательство АзФАН.
Yiğit İsmail. (2004). Mevali.//. TDVİA. C.29. Ankara. (424-426).
Ümumilikdə 52 istinad var.
Daha Çox İstinadı Göstər
Dədəyev, Bilal et al. “Xilafət dövründə məvali anlayışı (VII-IX əsrlər)”. Din Araşdırmaları Jurnalı 3/5 (December 31, 2020), 79-95. https://journal.ait.edu.az/daj/article/view/96
Endirin
Məqalə Məlumatları
- Məqalə Növü Tarix
- Təqdim Edildi oktyabr 1, 2020
- Yayımlanıb dekabr 31, 2020
- Nömrə № 2(5) Dekabr 2020
- Bölmə Tarix