Hədis
İmam Bağavinin “Məsabih əs-sünnə” əsəri və azərbaycanlı hədisşünaslar
Imam Baghawi’s Masabih Al-sunnah and Azerbaijani Hadith Scholars
Произведение имама аль-багави «масабих ас-сунна» и азербайджанские хадисоведы
Məlumdur ki, azərbaycanlılar ərəblərdən sonra İslamı kütləvi surətdə qəbul etmiş ilk millətlərdən biridir. Məhəmməd peyğəmbərin (s) vəfatından cəmi 7 il sonra, 639-cu ildə Xoy və Səlmas şəhərlərinin əhalisinin böyük əksəriyyətinin İslamı qəbul etdiyi barədə tarixi mənbələrdə məlumat verilir. Xilafətin Şimala açılan qapısı olan Azərbaycan ərəblərlə əsrlər boyu davam edən müharibələr aparmış Xəzər xaqanlığı ilə həmsərhəd olduğu üçün böyük strateji əhəmiyyət kəsb etmişdi. Bu səbəbdən də istər Raşid, istərsə də Əməvi və Abbasi xəlifələri İslamın bu coğrafiyada yayılmasında maraqlı olmuşlar. İslam dininin yayılmasından sonra, bu dinin təşəkkül tapdığı coğrafiyalarda dünyəvi elmlərlə yanaşı, islami elmlərə aid çox sayda əsərlər meydana gəldi. Ələlxüsus da İslam dininin yayılmasından sonra fiqh, hədis, təfsir və s. kimi şəri elmlərə aid bir çox əsərlər qələmə alındı ki, bu da İslamın geniş coğrafiyada yayılmasından dolayı daha da zəruriləşirdi. İlkin dövrlərdə başlayan bu iş sonrakı dövrlərdə daha böyük vüsət almağa başladı. Xüsusilə İslam dininin iki şəri qaynağından biri hesab edilən hədis və hədisşünaslığa aid bir çox əsərlər qələmə alındı. Bu əsərlərdən biri də İslam tarixində özünəməxsus yeri olan İmam Bağavinin “Məsabih əs-sünnə” kitabıdır ki, bu sənət nümunəsi bir çox əsərin meydana gəlməsində əsas qaynaqlardan biri olmuşdur. Bir çox mühəddislərin bu əsərin hədislərini əzbərləməsi, tədris etməsi, əsərə geniş şərhlər və haşiyələr yazmaları onun böyük əhəmiyyətindən xəbər verir. Diqqətimizi cəlb edən əsas amillərdən biridə bu əsərin Orta əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı hədisşünaslar arasında oynadığı roludur. Bu əsərin azərbaycanlı alimlər arasındakı rolunu göstərmək üçün bir neçə alimin adını çəkmək istəyirik. Bunlardan birincisi Azərbaycan hədisşünaslığının ən görkəmli nümayəndələrindən, öz dövründə hədis, fiqh, təfsir və digər İslam elmləri sahəsində lider alimlərdən biri Vəliyəddin Xətib ət-Təbrizidir. Onun adı Məhəmməd bin Abdullah əl-Xətib ət-Təbrizi, künyəsi Əbu Abdullah, ləqəbi isə Vəliyəddindir. Vəliyəddin Təbrizi İmam Bağavinin “Məsabih” kitabına əlavə və şərhlər yazaraq, “Mişkatül-məsabih” adını vermişdi. Digər tanınmış azərbaycanlı hədisşünas alim isə Qazi İmadəddin Əhməd olmuşdur. O, Əbül-Xeyr Qəzvinidən Mühyiddin Hüseyn Bağavinin (v.1122) “ŞərhüsSünnə” adlı çoxcildli hədis külliyatını dinləmişdi. Digər azərbaycanlı hədisşünas alim Əllamə Tacəddin Əbül-Həsən Əli ibn Abdullah ibn Əbu Bəkr Ərdəbilidir ki, o, müəllimi Şeyx Fəxrəddin Carullah əl-Cəndəraninin yanında İmam Bağavinin “Şərhüs-Sünnə” və “əl-Məsabih” adlı əsərlərini oxumuşdu. Görkəmli mühəddislərdən biri də Əllamə İzzəddin Yusif ibn İbrahim Ərdəbili olmuşdur ki, şafii məzhəbinə mənsub olan bu fəqih qələmə aldığı “Ənvarli Əməlül-Əbrar”adlı əsərini İmam Bağavinin məlum əsərinə şərh olaraq qələmə almışdır. İmam Bağavinin “MəsabihüsSünnə” əsərinə şərh yazan mühəddislərdən biri də Əbül-Fəth Muhəmməd ibn Davud ibn Yusif Təbrizidir. Məşhur mühəddis Əbu Muhəmməd Hüseyn Bağavinin “Məsabihüs-Sünnə” adlı əsərinə yazdığı “Şərhül-MüşkilatilMəsabih” adlı şərhi h.680-ci (m.1281) ildə yazıb başa çatdırmışdı. Bunlardan başqa bu sıraya Şeyx Bədrəddin Muhəmməd ibn Bədəl ibn Muhəmməd ətTəbrizi Ərdəbilini, Qari İbrahim ibn Əhməd ibn Muhəmməd ibn Əhməd Ərdəbilini, Əllamə Hüseyn ibn Həsən əl-Hüseyni Xalxalini və digər kimi azərbaycanlı məşhur mühəddislərin adlarını qeyd etmək olar.
It is known that Azerbaijanis are the first nation after the Arabs to massively convert to Islam. The emergence of a religious union not only strengthened the political integrity of Azerbaijan, but also served as a factor in scientific and cultural progress. Along with the works on secular sciences, works on Islamic sciences appeared after the spread of Islam in the geographical points of this religion. Especially many works have been written about fiqh, hadith, tafseer and other fileds related to Sharia which became more important due to the spread of Islam in the larger areas. Beginning in the early periods, this work gained wider scope in later periods. Several works were written on hadith which is considered one of the two major sources of Sharia sciences. One of these works is Imam Baghawi’s Masabih al-Sunnah, which occupies a special place in the history of Islam. This work was also one of the main sources for the emergence of many works of this kind. Memorizing, teaching and commenting on this work by many hadith scholars (muhaddiths) reveals the importance of this work. One of the main factors that attract our attention is the role of this work among medieval Azerbaijani hadith scholars. We can mention the names of several scholars to show the significance of this work among the Azerbaijani authors. Valiaddin Khatib al-Tabrizi is the major one who was the leading scholar in the field of hadith, fiqh, tafseer and other Islamic sciences. His actual name was Muhammad ibn Abdullah Al-Umari al-Tabrizi and wrote with the penname of Valiaddin Khatib al-Tabrizi. Valiaddin Tabrizi added comments to Imam Baghawi’s Masabih in and named his book Mishkat al-Masabih. Another well-known Azerbaijani hadith scholar, Allam Tajaddin Abul Hasan Ali ibn Abdullah ibn Abu Bakr Ardabili who familiarized himself with Imam Baghawi’s Sharh al-Sunnah and Al Masabih thanks to his teacher Sheikh Fahraddin Jarullah al-Jandarani. The article also provides brief information about some other hadith scholars such as Shamsaddin Muhammad ibn Muzaffar Khalkhali, Allam Hussein ibn Hassan al-Husseini Khalkhali, Sheikh Badruddin Muhammad Ardabili, Kazi Imadaddin Ahmed, Qari Ibrahim ibn Ahmad etc. and the names of their works are listed.
Известно, что азербайджанцы первая нация после арабов, которая массово приняла ислам. В исторических источниках имеются сведения о том, что всего через 7 лет после смерти пророка Мухаммеда (мир ему), в 639 году большая часть населения городов Хой и Салмас приняла ислам. Азербайджан, являющийся воротами Халифата, открывающимися на север, имеет большое стратегическое значение, поскольку он граничил с Хазарским каганатом, который на протяжении многих векаов вел войны с арабами. По этой причине и Рашидитские, и Амевидские, и Аббасидские халифы были заинтересованы в распространении ислама на этой территории. После распространения ислама на этой территории, наряду с произведениями о светских науках, также появилось множество работ об исламской науке. Особенно было написано много произведений о хадисоведении и хадисах, которые считаются одним из двух источников исламской религии. Одной из таких работ является произведение Имама аль-Багави “Масабих ас-Сунна”, которая занимает особое место в истории ислама. Это произведение также было одним из основных источников появления многих работ такого рода. Заучивание наизусть, обучение и комментирование этого произведения многими мухаддисами говорит о важности этого произведения. Эта работа была также проком-ментирована и отредактирована различными влиятельными учеными мира в разные периоды. Одним из основных факторов, привлекающих наше внимание, является роль этого произведения среди средневековых азербайджанских хадисоведов. Мы хотим назвать нескольких ученых, чтобы показать роль этой работы среди азербайджанских ученых. Первым из них является Валияддин Хатиб ат-Тебризи, являющийся одним из самых ярких представителей хадисоведения Азербайджана, одним из ведущих ученых в области хадисов, фикха, тафсира и других исламских наук. Его зовут Мухаммед бин Абдулла аль-Хатиб ат-Тебризи, его кунья Абу Абдулла, а прозвище Валияддин. Валияддин Хатиб ат-Тебризи написал дополнения и комментарии к книге Имама Багави “Масабих” дал ей название “Мишкат аль-Масабих”. Другим же известным азербайджанским хадисоведом был Гази Имададдин Ахмед. Он прослушал сборник хадисов на многих языках «Шархус-Сунна» Мухъйиддина Гусейна Багави (умер в 1122 году) у Абуль-Хейра Газвини. Другим азербайджанским ученым-хадисоведом является Аллама Таджаддин Абуль-Гасан Али ибн Абдулла ибн Абу Бакр Ардебили, который читал произведения Имама аль-Багави «Шархус-Сунна» и «Аль-Масабих» у своего учителя шейха Фахраддина Джаруллы альДжандарани. Один из выдающихся мухаддисов, факих, относящийся к шафиитскому мазхабу, Аллама Иззаддин Юсиф ибн Ибрагим Ардебили написал произведение под названием «Анварли Амалуль-Абрар» в качестве комментария к указанному произведению Имама аль-Багави. Одним из мухаддисов, который написал комментарий к произведению Имама аль-Багави «Масабихус-Сунна», был Абуль-Фатх Мухаммед ибн Давуд ибн Юсиф Тебризи. Комментарий знаменитого мухаддиса, написанный к произведению Абу Мухаммада Хусейна Багави «Масабихус-сунна» под названием «Шархуль-Мушкилатил-Масабих», был закончен в 680 году по хиджре (в 1281 году по грегорианскому летоисчислению). Кроме них, в этом списке можно отметить имена известных азербайджанских мухаддисов, таких как Шейх Бадраддин Мухаммед ибн Бадал ибн Мухаммед аль-Тебризи Ардебили, Гари Ибрагим ибн Ахмед ибн Мухаммед ибн Ахмед Ардебили и Аллама Гуссейн ибн Гасан аль-Гусейни Халхали и других.
Əbdul-Həyy bin Əhməd bin Məhəmməd İbnül-İmad. (1986/1406). “Şəzəratüz-Zəhəb”, c. VI, Daru ibni Kəsir.
Əhməd bin Əli bin Məhəmməd bin Həcər əl-Əsqəlani Şihabuddin. (h.1349). “Dürərül-Kaminə”, c. I, III, Darul-Məarif-əl-Osmaniyyə, Heydərabad.
İsmayıl Paşa əl-Bağdadlı. (1945.) “İzahül-Məknun fiz-Zeyli alə Kəşfiz-Zünun”, c. I, II, M. R. Kilisli-Yaltkaya Ş, İstanbul.
Katib Çələbi. (1978). “Kəşfüz-Zünun”, c. I, MEB Yayınları, İstanbul. Kəhhalə Ömər Rıza. (1993). “Mucəmül-Müəllifin”. c. III. Müəssəsətür-risalə, Beyrut.
Kəmaləddin Əbulfəzl Əbdürrəzzaq bin Əhməd əl-Futi. (h.1416).
“Məcməül-Adab”, c. IV, Müəssəsətut-tibaəti vən-nəşr, Vizaratus-səqafəti vəl-irşad əl-İslami, İran.
Nəsirov Elnur. (2011). “Orta əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı alimlər”. Bakı: Nurlar nəşriyyatı.
Səlahəddin Xəlil ibn Aybək Səfədi. (1998/1413) “Əyanül-Əsr və Əvanün-Nəsr”, c. III, Darul-fikr əl-Muasir, Beyrut.
Şəmsəddin Əbul-Xeyr Məhəmməd bin Əbdürrəhman bin Məhəmməd bin Əbu Bəkr bin Osman bin Məhəmməd əs-Səxavi. (1992/1412). “Zauul-Lami”, c. III, Daru əl-Ceyl, Beyrut.
Təqiyəddin Əhməd ibn Əli əl-Məqrizi. (1997/1418). “Kitabus-Süluk fi Mərifəti-Düvəl vəl-Müluk”, c. II, Darul-kutub əl-Elmiyyə, Beyrut.
Yusuf Abdurrahman əl-Maraşli. (1987). “Məsabih əs-sünnə”. Darul-Marif, Beyrut.
Vəliyüddin Xətib ət-Təbrizi. (1985). “Mişkatül-Məsabih”. II çap, c. I, Əl-Məktəbul-İslami, Beyrut.
Xeyrəddin bin Mahmud bin Məhəmməd bin Əli bin Faris əz-Zirkili əd-Diməşqi. (2002). “Əlam”, C. II, Darul-elm, Beyrut.
Ümumilikdə 13 istinad var.
Daha Çox İstinadı Göstər
İsmayılov, Gülağa. “İmam Bağavinin ‘Məsabih əs-sünnə’ əsəri Və azərbaycanlı hədisşünaslar”. Din Araşdırmaları Jurnalı 2/3 (December 31, 2019), 93-106. https://journal.ait.edu.az/daj/article/view/58
Endirin
Məqalə Məlumatları
- Məqalə Növü Hədis
- Təqdim Edildi oktyabr 1, 2019
- Yayımlanıb dekabr 31, 2019
- Nömrə № 2(3) Dekabr 2019
- Bölmə Hədis