Osmanlıda təhrir qeydləri və Gəncə-Qarabağ əyalətinə aid təhrir dəftərləri Ottoman Tahrir Notes and Notebooks in Gangja-Karabagh Province Реестровые записи в османской империи и реестры, относящиеся к гянджа-карабахской провинции Osmanlı’Da Tahrir Uygulamaları ve Gence-Karabağ Eyâletine Ait Tahrir Defterleri
Xülasə
Dövlətin gəlir mənbələrini və vergiləri nizamlı şəkildə toplamaq üçün tərtib edilən təhrir dəftərləri (vergi dəftərləri) qədim Osmanlı coğrafiyasının tarixi coğrafiya, etnoqrafiya, demoqrafiya, vergi sistemi və s. problemlərinin öyrənilməsi üçün statistik məlumatları ehtiva edən əvəzolunmaz qaynaqlardır. Odur ki, sözügedən dəftərlər dövrümüzdə Osmanlı arxivinin ən dəyərli kolleksiyasını təşkil edir. Tarixi, coğrafi, iqtisadi və digər cəhətlərdən əhə- miyyəti anlaşılan bu dəftərlər Türkiyə, Azərbaycan, Macarıstan, Yuqoslaviya, Bolqarıstan, Albaniya, Gürcüstan, Suriya və İordaniyada tədqiq edilmiş, nəşr olunmağa başlanmışdır. Osmanlı vergi praktikasında təhrir dəftərləri başlıca olaraq müfəssəl dəftər, icmal/mücməl dəftər və əvqaf dəftəri şəklində tərtib edilirdi. Bunlardan, xüsusilə müfəssəl dəftərlərdə müvafiq inzibati vahidin sosial, tarixi, coğrafi və iqtisadi vəziyyəti ilə əlaqədar önəmli bilgilər qeyd ol- unurdu. İcmal dəftərlərində isə əsasən, dirliklərin sipahilər arasında bölüşd- ürülmə qaydaları və dirlik sahiblərinin adları yazılırdı.
Qısamüddətli olmasına rəğmən, Gəncə-Qarabağ bölgəsi iki dəfə Osmanlı hakimiyyətinə keçmiş və hər ikisində də Osmanlı əyalətində əhalinin siyahı- yaalınması (təhrir) keçirilmişdir. Osmanlı Başbakanlıq Arxivində hazırda Gəncə-Qarabağ əyalətində keçirilən siyahıyaalınma nəticəsində ortaya çıxan dörd təhrir dəftəri mövcuddur. Olduqca qiymətli məlumatlar ehtiva etdiyinə görə, Osmanlı dövründə tərtib edilmiş təhrir dəftərləri, müvafiq coğrafiyanın tarixi, coğrafi, sosial, dini, etnik, iqtisadi və s. problemlərin öyrənilməsi baxı- mından bu sənəd xüsusi əhəmiyyət kəsb edən əvəzsiz mənbədir. Bu məqalə, əsasən, Osmanlı təhrir sistemi (əhalinin siyahıyaalınması) və Osmanlı hakimiyyəti dövründə (1588-1606 və 1725-1735-ci illər) Gəncə-Qarabağ əya- lətində aparılan təhrirlər nəticəsində ortaya çıxmış təhrir dəftərlərini tanıtmaq məqsədi güdür.
Qısamüddətli olmasına rəğmən, Gəncə-Qarabağ bölgəsi iki dəfə Osmanlı hakimiyyətinə keçmiş və hər ikisində də Osmanlı əyalətində əhalinin siyahı- yaalınması (təhrir) keçirilmişdir. Osmanlı Başbakanlıq Arxivində hazırda Gəncə-Qarabağ əyalətində keçirilən siyahıyaalınma nəticəsində ortaya çıxan dörd təhrir dəftəri mövcuddur. Olduqca qiymətli məlumatlar ehtiva etdiyinə görə, Osmanlı dövründə tərtib edilmiş təhrir dəftərləri, müvafiq coğrafiyanın tarixi, coğrafi, sosial, dini, etnik, iqtisadi və s. problemlərin öyrənilməsi baxı- mından bu sənəd xüsusi əhəmiyyət kəsb edən əvəzsiz mənbədir. Bu məqalə, əsasən, Osmanlı təhrir sistemi (əhalinin siyahıyaalınması) və Osmanlı hakimiyyəti dövründə (1588-1606 və 1725-1735-ci illər) Gəncə-Qarabağ əya- lətində aparılan təhrirlər nəticəsində ortaya çıxmış təhrir dəftərlərini tanıtmaq məqsədi güdür.
The tahrir notebooks (tax notebooks), which were created to collect the government sources of revenue and tax on a regular basis, are invaluable sources of statistical data to study history, ethnography, demography, tax system and other problems of the ancient Ottoman geography. As a result, these notebooks are the most valuable collection of Ottoman archives in our time. Having historical, geographical, economic, and other significance, these notebooks were studied and published in Turkey, Azerbaijan, Hungary, Yugoslavia, Bulgaria, Albania, Georgia, Syria, and Jordan. Tahrir books were primarily compiled in the form of detailed books, summary books, and awqaf books in Ottoman tax practice. Important information about the social, historical, geographical, and economic situation of the existing administrative unit was recorded in these, particularly in the detailed notebooks. The rules for the distribution of land among the sipahis as well as the names of land owners were written in the review notebooks.
The Ganja-Karabakh region was temporarily under Ottoman rule twice, and in both cases, the population census (tahrir) was conducted in the Ottoman province. The Ottoman Prime Minister’s Archive currently houses four tahrir notebooks discovered during the census in Ganja-Karabakh province. As they contain very valuable information, the tahrir notebooks compiled during the Ottoman period, the history, geographical, social, religious, ethnic, economic, and the relevant geography, this document is an invaluable resource of special importance for the study of problems. The primary goal of this article is to introduce the Ottoman tahrir system (population census) and the tahrir notebooks that emerged as a result of the tahrir conducted in the Ganja-Karabakh province during Ottoman rule (1588- 1606 and 1725-1735 years).
The Ganja-Karabakh region was temporarily under Ottoman rule twice, and in both cases, the population census (tahrir) was conducted in the Ottoman province. The Ottoman Prime Minister’s Archive currently houses four tahrir notebooks discovered during the census in Ganja-Karabakh province. As they contain very valuable information, the tahrir notebooks compiled during the Ottoman period, the history, geographical, social, religious, ethnic, economic, and the relevant geography, this document is an invaluable resource of special importance for the study of problems. The primary goal of this article is to introduce the Ottoman tahrir system (population census) and the tahrir notebooks that emerged as a result of the tahrir conducted in the Ganja-Karabakh province during Ottoman rule (1588- 1606 and 1725-1735 years).
Реестровые записи (налоговые реестры), составляемые для упорядо- ченного сбора источников дохода государства и налогов, являются неза- менимыми источниками, содержащими статистические данные для изучения исторической древне-османской географии, этнографии, демографии, налоговой системы и др. проблем. Таким образом, в настоящее время упомянутые реестры представляют собой самую ценную коллекцию османского архива. Эти реестры, значимость кото- рых в историческом, географическом, экономическом и других аспектах была осознана, были изучены и начали публиковаться в Турции, Азербайджане, Венгрии, Югославии, Болгарии, Албании, Грузии, Сирии и Иордании. В налоговой практике Османской империи реестры в основном составлялись в виде детальных, обзорных записей и авгафов. В детальных записях указывались важные данные, связанные с социальным, историческим, географическим и экономическим положе- нием соответствующей административной единицы. В обзорных записях в основном указывались правила разделения земель (дирлик) между сипахами и имена владельцев дирлик.
Несмотря на короткий период существования Гянджа-Карабахская провинция два раза переходила под управление Османской империи и в обоих случаях в Османской провинции была проведена опись (реестр) населения. В османских архивах в настоящее время имеется четыре реестра, составленные в результате описи в Гянджа-Карабахской про- винции. Ввиду содержания ценных данных реестры, составленные в османский период, являются незаменимым источником, обладающим особым значением в плане изучения исторических, географических, социальных, религиозных, этнических, экономических и др. проблем соответствующей географии. Цель написания этой статьи заключается в изучении османской реестровой системы (описи населения) и реестров, составленных в результате описей в Гянджа-Карабахской провинции в период османской власти (1588-1606 и 1725-1735-е годы).
Несмотря на короткий период существования Гянджа-Карабахская провинция два раза переходила под управление Османской империи и в обоих случаях в Османской провинции была проведена опись (реестр) населения. В османских архивах в настоящее время имеется четыре реестра, составленные в результате описи в Гянджа-Карабахской про- винции. Ввиду содержания ценных данных реестры, составленные в османский период, являются незаменимым источником, обладающим особым значением в плане изучения исторических, географических, социальных, религиозных, этнических, экономических и др. проблем соответствующей географии. Цель написания этой статьи заключается в изучении османской реестровой системы (описи населения) и реестров, составленных в результате описей в Гянджа-Карабахской провинции в период османской власти (1588-1606 и 1725-1735-е годы).
Devletin gelir kaynaklarını ve vergileri düzenli bir şekilde toplamak maksadıyla düzenlenen tahrir defterleri Osmanlı coğrafyasının tarihî coğrafî, etnografik, demografik ve ekonomik tarihine ait, benzeri başka hiçbir yerde bulunmayan istatiksel bilgiler içeren birincil kaynaklardır. Bu nedenle söz konusu defterler günümüzde Osmanlı Arşivi’nin en değerli koleksiyonların- dan birini oluşturmaktadır. Tarihî, coğrafî, ekonomik vb. açıdan değeri anla- şılan bu defterler Türkiye, Azerbaycan, Macaristan, Bulgaristan, Arna- vutluk, Gürcüstan, Suriye ve Ürdün’de yayınlanmaya başlanmıştır. İçerikleri bakımından tahrir defterleri genellikle mufassal, icmal/mücmel ve evkâf defterleri olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır. Bunlar içerisinde özellikle mufassal defterler ait olduğu bölgenin sosyal, tarihî, coğrafî ve ekonomik durumuyla ilgili son derece kıymetli bilgileri havidir. İcmal/mücmel türünden olan defterler ise genellikle dirliklerin (zeâamet ve timar) sipahiler arasında taksimini, miktarını ve sipahilerin isimlerini içermekteydi.
Kısa dönemlik bile olsa iki kez Osmanlı yönetiminde bulunmuş Gence- Karabağ eyâletinde iki defa tahrir sayımı gerçekleştirilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde söz konusu eyâlette gerçekleştirilen tahrirler sonucunda ortaya çıkan toplam dört defter kayıtlı bulunmaktadır. Gence-Karabağ eyâle- tinin Osmanlı dönemine ait söz konusu tahrir defterleri içerdiği değerli bilgi- ler nedeniyle bölgenin siyasî, askerî, dinî, etnik ve ekonomik vb. durumuyla ilgili yapılacak araştırmalarda baş vurulması gereken en önemli kaynaklar olma niteliğine sahiptir. Bu makale ana hatlarıyla Osmanlı’da tahrir uygula- maları ve Gence-Karabağ eyâletinin Osmanlı yönetiminde bulunduğu 1588-1606 ve 1725-1735 seneleri arasında eyâlette gerçekleştirilen tahrir defterle- rinin tanıtılmasını amaçlamaktadır.
Kısa dönemlik bile olsa iki kez Osmanlı yönetiminde bulunmuş Gence- Karabağ eyâletinde iki defa tahrir sayımı gerçekleştirilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde söz konusu eyâlette gerçekleştirilen tahrirler sonucunda ortaya çıkan toplam dört defter kayıtlı bulunmaktadır. Gence-Karabağ eyâle- tinin Osmanlı dönemine ait söz konusu tahrir defterleri içerdiği değerli bilgi- ler nedeniyle bölgenin siyasî, askerî, dinî, etnik ve ekonomik vb. durumuyla ilgili yapılacak araştırmalarda baş vurulması gereken en önemli kaynaklar olma niteliğine sahiptir. Bu makale ana hatlarıyla Osmanlı’da tahrir uygula- maları ve Gence-Karabağ eyâletinin Osmanlı yönetiminde bulunduğu 1588-1606 ve 1725-1735 seneleri arasında eyâlette gerçekleştirilen tahrir defterle- rinin tanıtılmasını amaçlamaktadır.
Açar Sözlər
Osmanlı, Əyalət, Təhrir, Gəncə-Qarabağ, az
Ottoman, Province, Tahrir, Ganja-Karabakh
Османская Империя, Провинция, Реестр, Гянджа-Карабах
Osmanlı, Eyâlet, Tahrir, Gence-Karabağ
Referanslar
- Afyoncu Erhan. (1994). “Defterhâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/100-104. İstanbul: TDV Yayınları.
- Akbayar Nuri. (2001). Osmanlı Yer Adları Sözlüğü. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
- Akgündüz Ahmet. (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
- Akgündüz Ahmet. (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
- Barkan Ömer Lütfi. (1941/1). “Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hâkana Mahsus İstatistik Defterleri (I)”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 2, (20-59).
- Barkan Ömer Lütfi. (1941/2).“Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hâkana Mahsus İstatistik Defterleri (II)”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 2, (214-247).
- Barkan Ömer Lütfi. (1941/3)“Osmanlı Devrinde Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan Bey’e Ait Kanunlar”. Tarihi Vesikalar Dergisi 1/2 (Ağustos), (91-106).
- Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. (2010). İstanbul: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
- Bekadze İasha. (2017). “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Gence-Karabağ Eyaleti’nde Sanayi İşletmeleri ve Sosyal Tesisler”. Karadeniz, 9/33. (Ankara), (105-144).
- Bilgili Ali Sinan. (2011). İran-Azerbaycan-Ermenistan ve Gürcistan’da Osmanlı Vakıfları: XVI-XVIII. Yüzyıllar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
- Çiçek Kemal. (1995). “Osmanlılardan Önce Akdeniz Dünyasında Yapılan Bazı Tahrîrler Hakkında Gözlemler”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 6, (51-89).
- Efendiyev Oktay (ed.). (2007). Azerbaycan Tarihi. 7 Cilt. Bakü: İlim.
- Efendiyev Oktay. (2007). Azerbaycan Safevîler Devleti. Bakü: Şark-Garp.
- Efendizade Oktay. (1996). “Gence”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/17-20. İstanbul: TDV Yayınları.
- Elitaş, Cemal vd. (2008). Osmanlı İmparatorluğunda 500 Yıl Boyunca Kullanılan Muhasebe Yöntemi: Merdiven Yöntemi. Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı.
- Emecen, Feridun (1993). “Çıldır Eyaleti”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/300-301. İstanbul: TDV Yayınları.
- Güneş Ahmet. (2004). “Osmanlı Tahrir Defterleri ve Bunların Tarih Yazıcılığında Kullanımı Hakkında Bazı Düşünceler”. Türk Dünyası Araştır-maları 150 (Haziran), 165-184.
- İlhan M. Mehdi. (2006).“Mufassal Tahrir Defterlerindeki Adların Önemine Dair Bazı Örnekler”. Tarih Araştırmaları Dergisi 25/40, (41-58).
- İnalcık Halil & Donald Quataert (ed.). (2000). Osmanlı İmparator-luğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1300-1600). trc. Halil Berktay. 2 Cilt. İstanbul: Eren Yayıncılık.
- İnalcık Halil. (1987). Hicri 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- İnalcık Halil. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). trc. Ruşen Sezer. İstanbul: YKY.
- Kırzıoğlu Fahrettin. (1976). Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi (1450-1590). Ankara: Sevinç Matbaası.
- Kırzıoğlu M. Fahrettin. (1979) “1593 (H. 1001) Osmanlı Vilayet Tahrir Defteri’nde Anılan Gence-Karabağ Sancaklar, Ulus ve Oymakları”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi: Ahmet Caferoğlu Özel Sayısı 1, (192-222).
- Kuş Elif. (2003). 699 Numaralı Gence Vilayeti Tapu Tahrir Defteri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
- Kütükoğlu Mübahat. (1998). Osmanlı Belgelerinin Dili, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
- Memmedov Hüsameddin (haz.). (2000). Gence-Karabağ Eyaletinin Mufassal Defteri. Bakü: Şuşa Neşriyat.
- Memmedov Hüsameddin. (2000). Gence-Karabağ Eyaletinin Mufassal Defteri. Bakü: Şuşa Neşriyat.
- Miroğlu İsmet. (1990). Kemâh Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- Mustafayev Şahin (2001). Tiflis Eyaletinin Mufassal Defteri. Bakü: Peda-gogika Yayınları.
- Mustafazade Tofig. (2002). XVIII. Yüzyıl-XIX. Yüzyılın Başlarında Osmanlı-Azerbaycan Münasebetleri. Bakü: İlim.
- Ortaylı İlber. (2008). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Ankara: Cedit Neşriyat, 3. Baskı.
- Osmanlı Belgelerinde Karabağ. (2009). İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü BOA Daire Başkanlığı.
- Öz Mehmet. (1991). “Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler”. Vakıflar Dergisi 22, (429-439).
- Öz Mehmet. (2010). “Tahrîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 49/425-429. İstanbul: TDV Yayınları.
- Öztürk Said. (1996). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Siyâkat Yazısı ve Tarihi Gelişimi. İstanbul: OSAV.
- Selânikî Mustafa Efendi. (1989). Târîh-i Selânikî. 2 Cilt. hzr. Mehmet İşpirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi.
- Sezen Tahir. (2006). Osmanlı Yer Adları. Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
- Uzunçarşılı İsmail Hakkı. (1988). Osmanlı Tarihi.10 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
- Woodhead Christine. (2005). “Minorsky, Vladimir Fedorovich”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/116-117. İstanbul: TDV Yayınları.