IX-X əsrlər müsəlman coğrafiyaçıların əsərlərində Azərbaycana dair məlumatlar Lands of Azerbaijan According to Muslim Geographers Between the 9th-10th Centuries Информации об Азербайджане в произведениях мусульманских географов IX-X веков IX-X. yüzyıl Müslüman coğrafyaçıların eserlerinde Azerbaycana ilişkin bilgiler
Xülasə
Bu məqalədə araşdırılan məsələlər IX-X əsrlərdə yaşayan müsəlman coğrafiyaçıların əsərlərindən faydalanaraq, Azərbaycan torpaqlarının hüdudlarını müəyyənləşdirməkdir. Mövzu ilə əlaqədər mənbələrə baxdıqda, müsəlman coğrafiyaçıların bugünkü Cənubi və Şimali Azərbaycan torpaqlarını əhatə edən əraziləri, ümumiyyətlə, Azərbaycan, Arran və İrminiyyə şəklində üç bölgəyə ayırdıqları görünməkdədir. Amma buna baxmayaraq, bəzi coğrafiyaçılar sözügedən əraziləri Azərbaycan və İrminiyyə olmaqla iki qismə ayırıbar. Eyni mənbələr bizə göstərir ki, qədim dövrə aid müsəlman coğrafiyaçıların əsərlərində Şimali Azərbaycan daha çox Arran, Cənubi Azərbaycan isə Azərbaycan olaraq təsvir edilmişdir. Həmçinin bu coğrafiyaçılar öz əsərlərində Azərbaycan və Arran bölgələrinin hüdudları, mühüm şəhərləri və digər bilgilər haqqında qiymətli məlumatlar da vermişlər. Bütün bunlara baxmayaraq, bəzi coğrafiyaçılar sözügedən bölgənin hüdudlarını bir qədər fərqli təsvir etmiş və Azərbaycan ilə Arranı birbirindən ayırmayaraq birlikdə göstərmişlər. İlk dəfə Şimali və Cənubi Azərbaycan torpaqlarını birlikdə vahid Azərbaycan olaraq adlandıran şəxs Nadir şahdır. Belə ki, Nadir şah Əfşar (17361747) bugünkü Şimali və Cənubu Azərbaycan torpaqlarında yerləşən Təbriz, Çuxur Səd, Şirvan və Qarabağ bəylərbəyliklərini ləğv edərək, bu əraziləri vahid Azərbaycan adı altında birləşdirmişdir. Beləliklə, tarixdə ilk dəfə Şimali və Cənubi Azərbaycan torpaqları, hər ikisi birlikdə, Azərbaycan olaraq adlandırıldı. 1918-ci ildə müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaradılması ilə artıq Araz çayının şimalında yerləşən ərazilər rəsmi olaraq Azərbaycan adlandırılmağa başlandı.
The article aims to determine the borders of Azerbaijani lands through the study of Muslim geographers of the 9th-10th centuries. According to the sources concerning the topic, Islamic geographers divided the territory into three regions: Azerbaijan (includes the north and south parts of Azerbaijan), Arrân and Irminiya. However, some geographers mention only two territories, Azerbaijan and Irminiya. The same sources reveal that the most ancient Islamic geographers described the north of Azerbaian as Arran and the south of Azerbaijan as the current territory of Azerbaijan. Additionally, some geographers share valuable information about the borders and important cities of the mentioned territories. However, some geographers describe the borders differently and consider Arran and Azerbaijan as one territory. Nader Shah Afshar was the first person declaring the north and south of Azerbaijan as a single territory for the first time in the history. He abolished the province (beylerbeylik) of Tabriz, Chukur-Set Shirvan and Karabagh which covered northern and southern territories and united the region under the name of Azerbaijan. Thus, for the first time in the history, the southern and northern lands were declared together as Azerbaijan. With the establishment of the Azerbaijan Democratic Republic in 1918, the north lands of the Aras River started to officially be called Azerbaijan.
Мы попытались указать границы Азербайджанской территории на основе работ Мусульманских географов IX-X веков. Если взглянуть на источники того периода, можно увидеть, что мусульманские историки и географы, которые исследовали данную тему, разделили нынешнюю территорию Южный и Северного Азербайджана на три части под названием Азербайджан, Арран и Ирминия. Наоборот, некоторые географы разделили эту территорию на две части: Азербайджан и Ирминия. Данные источники показывают нам, что ранние мусульманские географы именовали Северный Азербайджана Арраном, а Южного Азербайджана-Азербайджаном. Помимо этого, эти географы предоставляли важные сведения о границах, важных городов и др. особенностях территории Азербайджана и Аррана. Несмотря на это, некоторые географы описывали границы данной территории иначе, и не разделяя Азербайджан и Арран отобразили её единой и смыкающейcя. Впервые Надир шах Афшар (1736-1747) назвал территории Северного и Южного Азербайджана единым целым. В свое время он отменив такие провинции Северного Азербайджана как Тебриз, Чукур-сет, Ширван и Карабах объединил все регионы под названием Азербайджан. Таким образом, впервые северные и южные территории Азербайджана вместе стали называться Азербайджаном. А с созданием в 1918 году Азербайджанской Республики, территория, находящаяся на севере реки Арас, начали официально называться Азербайджаном.
Bu makalede IX-X yüzyıl Müslüman coğrafyacıların eserlerinden hareketle Azerbaycan arazilerinin sınırları tespit edilmeye çalışılmıştır. Konuyla ilgili söz konusu dönem kaynaklarına göz atıldığında İslâm coğrafyacılarının günümüz Güney ve Kuzey Azerbaycan arazilerini kapsayan bölgeyi genellikle Azerbaycan, Arrân ve Ermeniyye şeklinde üç bölgeye ayırdıkları görülmektedir. Buna karşılık bazı coğrafyacılar bölgeyi Azerbaycan ve İrminiyye olmak üzere iki bölgeye ayırmışlardır. Mezkûr kaynaklar bize erken dönem Müslüman coğrafyacılarının çoğunlukla Kuzey Azerbaycan’ı Arrân, Güney Azerbaycan’ı ise Azerbaycan olarak isimlendirdiklerini göstermektedir. Ayrıca bu coğrafyacılar, Azerbaycan ve Arrân bölgesinin sınırları, önemli şehirleri vb. hakkında da değerli bilgiler vermişlerdir. Buna rağmen bazı coğrafyacıların söz konusu bölgenin sınırlarını bir az daha farklı tasvir etmeleri ve Azerbaycan ile Arrân’ı birbirinden ayırmayarak bunları iç içe bir şekilde betimledikleri de göze çarpmaktadır. Kuzey ve Güney Azerbaycan topraklarının birlikte Azerbaycan olarak adlandırılması ilk kez Nadir şah Afşar (1736-1747) tarafından gerçekleştirilmiştir. O, söz konusu dönemde güney ve kuzey Azerbaycan topraklarını oluşturan Tebriz, Çukur-Set, Şirvan ve Karabağ beylerbeyliklerini iptal ederek bu bölgeyi Azerbaycan adı altında birleştirmiştir. Böylece ilk kez Güney ve Kuzey Azerbaycan toprakları birlikte Azerbaycan ismiyle adlandırılmağa başlanmıştır. 1918’de kurulan Azerbaycan Cumhuriyet’i ile ise artık Aras nehrinin kuzeyindeki topraklar resmen Azerbaycan olarak adlandırılmıştır.
Açar Sözlər
Azərbaycan, Arran, coğrafiya
Azerbaijan, Arran, geography
Азербайджан, Aррaн, география
Azerbaycan, Arrân, coğrafya
Referanslar
- Bilge, Mustafa L., Ahsenü’t-Tekâsîm. Türkiye Diyanet Vakfıİslam Ansiklopedisi içinde, (C. II, s. 179-180), İstanbul, TDV Yayınları, 1989.
- Bünyadov, Ziya Musa, Azerbaycan. Türkiye Diyanet Vakfıİslam Ansiklopedisi içinde, (C. IV, s. 317-322), İstanbul, TDV Yayınları, 1991.
- Bünyadov, Ziya, Azerbaycan VII-IX. Asırlarda. Bakü, Şark-Garp, 2007 (1-424).
- el-Azîzî, el-Hasen b. Ahmed el-Muhallebî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, thk: Teysîr Halef, y.y., ts. (1-194).
- el-Belâzurî, Ebu’l-Hasen Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Dâvud, Futûhu’l-buldân, Beyrut, Mektebetu’l-hilâl, 1988 (1-456).
- el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbuddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî, el-Bağdâdî, er-Rûmî, Mu‘cemu’l-buldân, Beyrut, Dâru Sâdır, 1397/1977 (1-1037).
- el-İstahrî, Ebû İshâk İbrahim b. Muhammed el-Fârisî, Kitâbu’l-mesâlik ve’l-memâlik, Beyrut, Dâru sâdır, 2004 (1-347).
- Eliyarlı, Süleyman, Azerbaycan Tarihi Üzere Kaynaklar, Bakü, Çırak Neşriyat, 2007 (1-328).
- el-Makdisî, Ebû Abdillâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ eş-Şâmî el-Beşşârî, Ahsenu’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlîm, Leiden E. J. Brill, 1877 (1-498).
- el-Ya‘kûbî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzih, Kitâbu’l-buldân, 1. baskı, Beyrut, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, h. 1422 (1-218).
- Gasımova, Sara, Azerbaycan 3-7. Asırlarda. Azerbaycan Milli Ansiklopedisi içinde (s. 180-189), Bakü, Azerbaycan Milli Ansiklopedisi İlim Merkezi, 2007.
- Gurbanov, Abbas, Abbâsîler Döneminin İlk Asrında Azerbaycan (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, İslam Tarihi Bilim Dalı, Konya, 2007 (1-191).
- İbn Havkal, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Ali en-Nasibî el-Bağdâdî, Sûretu’l-arz, Beyrut, Mektebetu’l-hayât, 1992 (1-527).
- İbnu’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk b. İbrahim el-Hemedânî, Kitâbu’l-buldân, 1. baskı, thk: Yusuf el-Hâdî, Beyrut, Âlemu’l-kutub, 1416/1996 (1-649).
- İsmailov, Mahmud, Azerbaycan Tarihi, Bakü, Azerbaycan Ansiklopedisi Yayıncılık-Poligrafi Birliyi, 1997 (1-320).
- Melikov, Rauf, Azerbaycan Kadim Dönemde. Azerbaycan Milli Ansiklopedisi içinde (s. 159-179), Bakü, Azerbaycan Milli Ansiklopedisi İlim Merkezi, 2007.
- Memmedov, Rauf, Nahçıvan Şehrinin Tarihi Oçerki, Bakü, İlim (Elm) Neşriyat, 1977 (1-156).
- Mustafazade, Tofig, Azerbaycan 18. Asrın 1. Yarısında. Azerbaycan Milli Ansiklopedisi içinde (s. 241-246), Bakü, Azerbaycan Milli Ansiklopedisi İlim Merkezi, 2007.
- Özaydın, Abdülkerim, Arrân. Türkiye Diyanet Vakfıİslâm Ansiklopedisiiçinde (C. III, s. 394-395), İstanbul, TDV Yayınları, 1991.
- Recebli, Gazanfer, Azerbaycan Tarihi (Oçerkler), Bakü, İlim ve Tahsil, 2013 (1-545). 21.Tolmacheva, Marina, İstahrî. Türkiye Diyanet Vakfıİslâm Ansiklopedisiiçinde (C. XXIII, s. 203-205), İstanbul, TDV Yayınları, 2001.
- Velihanlı, Naile, Arap Hilafeti ve Azerbaycan, Bakü, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, 1993 (1-120). 23.Zeynaloğlu, Cihangir, Şirvanşahlar Yurdu, İstanbul, Cumhuriyet Kütüphanesi, 1931 (1-182).
Lisenziya
Müəllif hüququ (c) 2018 Səadət Abdurahmanova
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisenziyalanıb.