“Din və məişət” jurnalında Musa Carullah Bigiyevin ümumbəşəri qurtuluş görüşünün tənqidi Criticism of Musa Jarullah Bigiev's view of Universal Salvation by the Journal “Dîn wa Maʿishah” Критика журнала «Дин ва Магишат» на взгляды Мусы Джаруллаха Бигиева о всеобщее спасение Din ve Maişet dergisinin Musa Carullah Bigiyef`in evrensel kurtuluş görüşünü eleştirisi
Xülasə
Həzrət Əli dövründən başlayan vətəndaş müharibələrinin təsiri ilə İslamın ilk mərhələsindən rəvac verilən böyük günahlar, iman-əməl əlaqəsi, qədər və iradə azadlığı kimi məsələlər müzakirə mövzusu olmuşdur. Bu müzakirələrlə əlaqədar olaraq, xüsusilə kəlam və təfsir mənbələrində kimin cənnətə, kiminsə cəhənnəmə gedəcəyi, “Böyük günah edənlərin axirətdəki vəziyyəti necə olacaq?” səpkili mövzulara geniş yer verilmişdir. Bu çərçivədə qeyri-müsəlmanların axirətdəki vəziyyətləri və bununla bağlı cəhənnəmin əbədiliyi məsələsinə geniş yer verilmiş və bu mövzuda xeyli ədəbiyyat təşəkkül etmişdir. Ümumi mənimsənilmiş düşüncəyə görə, son ilahi din olan İslamı qəbul etməyənlər əbədi olaraq cəhənnəmdə qalacaqlar. Bununla birlikdə, Allahın bütün insanları bağışlayacağı, cəhənnəmin əbədi olmadığı fikrini irəli sürən bəzi alimlər insanların sonda cənnətə gedəcəyini iddia etmişlər. Unudulmağa başlayan bu məsələ son əsrlərdə Rəşid Rza və Şihabəddin əl-Mərcani kimi islahatçı alimlər tərəfindən yenidən gündəmə gətirilmişdir.
XX əsrin yenilikçi mütəfəkkirlərindən Musa Carullah Bigiyev də “nəcati-ümumiyyə” (ümumbəşəri qurtuluş) adlandırdığı bu məsələni yenidən müzakirəyə gətirmişdir. Bigiyev ümumbəşəri qurtuluş fikrini əvvəlcə Hüseyniyyə mədrəsəsindəki dərslərində açıqlamışdır. Bu əsnada yaxın dostları Musa Carullahı məsələnin yersiz mübahisələrə səbəb olacağı barədə xəbərdar etsələr də, Bigiyev məsələnin vacib olduğuna inandığını və onun müzakirə edilməli olduğunu bildirmişdir. Nəhayət, Bigiyev ümumbəşəri qurtuluşla bağlı fikirlərini “Şura” jurnalında silsilə məqalələr şəklində dərc etməyə başlamışdır. Onun bu fikirləri “Din və məişət” jurnalının müəllifləri tərəfindən kəskin tənqidlərə məruz qalmışdır. Başlanğıcda jurnallarda dərc olunan məqalələr vasitəsilə gedən müzakirələr dahasonrakı dövrdə risalələrin yazılması ilə davam etmişdir. Bigiyev ilə “Din və məişət” müəllifləri arasındakı müzakirələr, əsasən, ilahi rəhmətin əhatəsi, inancsız və batilinanclı insanların cənnətə getmələri, cəhənnəmin əbədiliyi kimi müxtəlif mövzular ətrafında cərəyan etmişdir.
With the influence of the civil wars that emerged during the reign of Ali, issues such as great sin, the relationship between faith and deeds, destiny, and freedom of will have been discussed since the early periods of Islam. Although the belief in the hereafter, which is one of the core principles of Islam, is accepted by all sects, some issues related to the details have been the subject of dispute throughout history. In this context, the status of non-Muslims in the hereafter and the eternity of hell have also been discussed and important literature has been formed on this subject. According to the general acceptance, those who do not accept Islam, the last divine religion, will remain in Hell for eternity. However, some scholars have argued that Allah will forgive all people and that Hell is not eternal, claiming that all people will eventually go to Paradise. In the last centuries, this forgotten issue was revived by innovators such as Rashid Riḍa and Shihab al-Din al-Marjani. Musa Jarullah Bigiev, one of the innovative thinkers of the twentieth century, also brought this issue to his agenda, which he called universal salvation. Musa Jarullah Bigiev first began to explain his view of universal salvation, which meant that all human beings would eventually go to paradise, in his lectures at Hussainia madrasah. Despite his close friends' warnings that this issue would lead to unnecessary discussion, Musa Jarullah Bigiev affirmed his belief in the issue's importance and its need for explanation. Finally, Musa Jarullah Bigiev began to publish his views on universal salvation in the form of serial articles in the journal Shura, and his arguments were subjected to harsh criticism by the authors of the journal Din wa Maʿishah. The discussions at first, began with journal articles and progressed to treatises. The discussions between Musa Jarullah Bigiev and the writers of the journal Din wa Maʿishah were mainly focused on various issues such as the all-encompassing nature of divine mercy, non-believers and superstitious people going to paradise, and the eternity of hell.
Под влиянием гражданских войн, возникших в период правления Али, с ранних периодов ислама обсуждались такие вопросы, как великий грех, связь между верой и делами, судьба и свобода воли. В зависимости от этих дискуссий, особенно в богословских источниках и источниках тафсира, широко освещаются такие вопросы, как кто попадет в рай, а кто в ад, а также положение человека, совершающего серьезные грехи в загробной жизни. В этом контексте также обсуждался статус не мусульман в загробном мире и вечность ада, и по этому вопросу была сформирована обширная литература. Согласно общепринятому мнению, те, кто не принимает Ислам, последнюю божественную религию, будут вечно пребывать в аду. Однако некоторые ученые, утверждавшие, что Аллах простит всех людей и что Ад не вечен, заявляли, что все люди в конце концов попадут в Рай. В последние столетия этот забытый вопрос был возрожден такими новаторами, как Рашид Рза и Шихабуддин аль-Марджани. Муса Джаруллах Бигиев, один из новаторских мыслителей двадцатого века, также поставил на повестку дня этот вопрос, который он назвал всеобщим спасением. Муса Джаруллах Бигиев впервые начал объяснять свое видение всеобщего спасения, которое означало, что все люди в конечном итоге попадут в рай, в своих лекциях в медресе «Хусайния». Хотя близкие друзья предупреждали его, что этот вопрос вызовет ненужные дискуссии, Муса Джаруллах Бигиев заявил, что верит в важность этого вопроса и что его необходимо объяснить. В конце концов, Муса Джаруллах Бигиев начал публиковать свои взгляды на всеобщее спасение в виде серийных статей в журнале Шура, и его аргументы были подвергнуты резкой критике со стороны авторов журнала «Дин ва Магишат». Сначала дискуссии велись на основе статей, опубликованных в журналах, а в последующий период они продолжились написанием трактатов. Дискуссии между Мусой Джаруллахом Бигиевым и авторами журнала «Дин ва Магишат» в основном касались таких вопросов, как всеобъемлющая природа божественной милости, попадание неверующих и суеверных людей в рай и вечность ада.
Hz. Ali döneminde ortaya çıkan iç savaşların etkisi ile İslam`ın erken dönemlerinden itibaren büyük günah, iman-amel ilişkisi, kader ve irade hürriyeti gibi meseleler tartışılagelmiştir. Bu tartışmalara bağlı olarak, özellikle kelam ve tefsir kaynaklarında kimlerin cennete, kimlerin cehenneme gideceği, büyük günah sahibinin ahiretteki durumu gibi konulara geniş yer verilmiştir. Bu bağlamda gayri müslimlerin ahiretteki durumları ve buna bağlı olarak cehennemin ebediliği meselesi de tartışılagelmiş ve bu konuda önemli bir literatür oluşmuştur. Genel kabule göre son ilahi din olan İslam`ı kabul etmeyenler sonsuz olarak cehennemde kalacaklar. Bununla birlikte Allah`ın bütün insanları bağışlayacağı ve cehennemin ebedi olmadığı gibi görüşleri ileri süren bazı âlimler sonda bütün insanların cennete gideceğini iddia etmişler. Unutulmaya yüz tutmuş bu konu son yüzyıllara gelindiğinde Reşit Rıza ve Şihabuddin el-Mercanî gibi yenilikçiler tarafından tekrar gündeme gelmiştir. XX. yüzyılın yenilikçi düşünürlerden Musa Carullah Bigiyef de necat-ı umumiye (evrensel kurtuluş) olarak adlandırdığı bu konuyu gündemine almıştır. Bigiyef, bütün insanların sonunda cennete gideceği anlamını taşıyan evrensel kurtuluş görüşünü ilk önce Hüseyniye medresesindeki derslerinde anlatmaya başlamıştır. Bu sırada yakın çevresindeki arkadaşları bu konunun gereksiz bir tartışmaya sebep olacağı konusunda kendisini uyarmalarına rağmen Bigiyef meselenin önemine inandığını ve anlatılması gerektiğini belirtmiştir. Nihayet Bigiyef, evrensel kurtuluş görüşlerini Şura dergisinde seri makaleler şeklinde yayımlamaya başlamış ve onun bu iddiaları Din ve Maişet dergisinin sert eleştirilerine maruz kalmıştır. İlk başlarda dergilerde yayımlanan makaleler üzerinden süren tartışmalar takip eden süreçte risalelerin kaleme alınması ile devam etmiştir. Bigiyef`le Din ve Maişet yazarları arasındaki tartışmalar temel olarak ilahi rahmetin kuşatıcılığı, inançsız ve batıl inançlı insanların cennete gitmesi, cehennemin sonsuzluğu gibi çeşitli konular etrafında cereyan etmiştir.
Referanslar
- Akman, Mustafa. (2007). Musa Carullah Bigiyef’i Okumaya Giriş. İstanbul: Çıra Yayınları.
- Bigiyef, Musa. “Rahmeti İlahiyye Umumiyyeti Hakkında Burhanla¬rım”, Şura Dergisi 2 (Ocak 1910), (50-59).
- Bigiyef, Musa. (1911). Rahmet-i İlahiyye Burhanları. Orsk: Şark Kitabhanası.
- Demir, Mustafa. “Musa Carullah Bigi ve Mustafa Sabri Efendi’nin Cehennem Azabının Ebediliği Meselesine Yaklaşımları Üzerine Bir Değerlendirme”, Tevilat 1/2 (2020), (312-334). doi.org/10.5281/zenodo.4660453
- el-Buḫârî, Muḥammed b. (1992/1413). İsmâʿîl. el-Kütübü's-sitte ve şürûḥuhâ. 23 Cilt. Tunus: Dâru Saḥnûn, 2. Basım,.
- Eşenkulova, Kişimcan. “Türkistan`da Eğitim Konusunun Ekim İh¬tilali Öncesi İdil-Ural Tatar Basınında Akisleri”. Modern Türklük Araş-tırmaları Dergisi 3/3 (Eylül 2006), (22-30).
- Fahreddin, Rızaeddin. (1910). Rahmet-i İlahiyye Meselesi: Oren-burg: Vakit Gazetesi Matbaası.
- Görmez, Mehmet. (1994). Musa Carullah Bigiyef. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Hayrutdinov, Aydar. (1999). Posledniy Tatarskiy Bogoslov: Jizn i Nasledie Musı Djarullaxa Bigieva. Kazan.
- Hüseynov, Veli. “Bigiyef Akidesine Karşı”, Din ve Maişet 13 (Mart 1910), (198-199).
- Hüseynov, Veli. “Bigiyef Akidesine Karşı”, Din ve Maişet 14 (Mart 1910), (216-217).
- Hüseynov, Veli. “Bigiyef Akidesine”, Din ve Maişet 12 (Mart 1910), (181-183).
- Hüseynov, Veli. “Bigiyef Akidesine”, Din ve Maişet 13 (Mart 1910), (198-199).
- Hüseynov, Veli. “İfa-ı Vad Yahut Musa`ya Reddiye”, Din ve Mai-şet 9 (Şubat 1910), (139-142).
- Hüseynov, Veli. “İfa-ı Vad Yahut Musa`ya Reddiye”, Din ve Mai-şet 1 (Ocak 1910), (7-10).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 10 (Mart 1910), (147-150).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 23 (Haziran 1910), (357-359).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 24 (Haziran 1910), (366-368).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 25 (Haziran 1910), (384-385).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 26 (Haziran 1910), (396-397).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 27 (Temmuz 1910), (411-412).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 28 (Temmuz 1910), (424-426).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 29 (Temmuz 1910), (453-455).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet 8 (Şubat 1910), (116-119).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet, 14 (Mayıs 1910), (312-314).
- Hüseynov, Veli. “Necat-ı Umumiyyeye Bir Nazar”, Din ve Maişet, 20 (Mayıs 1910), (312-314).
- Hüseynov, Veli. “Rahmet-i İlahiyyenin Umumiyyeti”, Din ve Mai-şet 4 (Ocak 1910), (57).
- İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. (1992/1413). el-Kütübü's-sitte ve şüruhuhâ. 23 Cilt. Tunis: Dâru Sahnûn, 2. Basım.
- Kanlıdere, Ahmet. (2021). İdil-Ural ve Türkistan'da Fikir Hareket-leri: Dinî Islahçılık Ve Ceditçilik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
- Kanlıdere, Ahmet. (2005). Kadimle Cedit Arasında Musa Carul-lah: Hayatı, Eserleri, Fikirleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
- Kur’ân-ı Kerîm Meâli. (2009). çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım.
- Maraş, İbrahim. (2002). Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850-1917). İstanbul: Ötüken Neşriyat,.
- Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. (1992/1413). el-Haccâc. el-Kütübü's-sitte ve şüruhuhâ. 23 Cilt. Tunis: Dâru Sahnûn, 2. Basım.
- Ölümünün 50. Yıldönümünde Musa Carullah Bigiyef (1875-1949). (2002). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
- Sabri, Mustafa. (1998). Yeni İslam Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiy-yesi: Musa Carullah Bigiyef’e Reddiye. İstanbul: Bedir Yayınevi.
- Suyargulov, Rifat. “Musa Carullah’ın İlahi Rahmetin Genişliği Hakkındaki Düşüncesinin Değerlendirilmesi”, Dini Araştırmalar 20/52 (2017), (201-222).
- Taymas, Abdullah Battal. (1958). Musa Carullah Bigi: Kişiliği, Fi-kir Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Sıralar Matbaası.
- Topaloğlu, Aydın. (2008). “Mûsâ Jârullâh Bigiev and His Understanding of Divine Mercy”, Proceedings of the Second International Symposium on Islamic Civilisation in Volga-Ural Region, (109-114).
Lisenziya
Müəllif hüququ (c) 2025 i.f.d., dos. Mübariz Camalov
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License ile lisenziyalanıb.