İbnü’l Mutahhar Hillî’nin Zihnî Varlık Teorisi

ترجمة إلى العربية

في هذه المقالة، ستُناقش نظرية الوجود الذهني للعلامة ابن المطهر الحلي، أحد أعظم الشارحين في العصر المتأخر من الفكر الإسلامي، المعروف أيضًا بعصر الشروح والحواشي. يُعد الفيلسوف ابن سينا أول من تناول نظرية الوجود الذهني على المستوى المفاهيمي في الفكر الإسلامي. وتشغل هذه النظرية مكانة مهمة في النظام الفكري من حيث كون الموجودات موضوعًا للتفكير. ذلك لأن كل ما يدخل في نطاق إدراك الذهن البشري يتطلب في جوهره تحديد نمط وجوده.

لذلك، فإن تحديد ماهية كل ما يصبح موضوعًا للمعرفة لا ينبغي أن يقتصر على الموجودات الخارجية التي تُدرك بالحواس. فالإنسان، بفضل قدرات ذهنه على التصور والتخيل، يجعل من الضروري تحديد مجال وجود الأشياء التي لا وجود لها في الخارج.

في هذه الدراسة، يتم الكشف عن الجوانب العامة لنظرية الوجود الذهني للحلي وأفكاره، مع تحديد الجوانب التي تأثر فيها بفلسفة ابن سينا في هذا السياق. إن بروز الحلي بوصفه شارحًا في تقليد العصر المتأخر يُثبت أنه كان مفكرًا مهمًا جدًا ساهم في فهم الأعمال الأساسية لتلك الفترة من خلال شروحه.

وفي هذا السياق، يُلاحظ أنه تأثر بنصير الدين الطوسي، الذي عاش في فترة قريبة وكان قريبًا منه في العقيدة المذهبية. كما أن إسهام الحلي في تفسير أعمال الطوسي في مختلف التخصصات ساهم في فهمها، وقد تم الكشف عن تأثير ذلك في نظرية الوجود الذهني.

لفهم آرائه المتعلقة بهذا الموضوع بجميع جوانبها، تكتسب انتقاداته لفخر الدين الرازي أهمية كبيرة، وهو

Bu məqalədə İslam düşüncəsinin Mütəəxxirin dövrü – şərh və haşiyələr mərhələsinin görkəmli şərhçilərindən “Əllamə” ləqəbi ilə məşhur olan İbnül Mütəhhər Hillinin “Zihni varlıq teorisi” təhlil ediləcəkdir. Zehni varlıq nəzəriyyəsini İslam düşüncəsində konseptual səviyyədə ilk dəfə təhlil edən filosof İbn Sinadır. Bu anlayış ideyalar sistemində mövcud olan varlıqların düşüncəyə mövzu təşkil etməsi kontekstində əhəmiyyətli yer tutur. Səbəb budur ki, insan dərrakəsi tərəfindən idrak edilən hər bir şeyin mahiyyətinin və varlıq tərzinin müəyyən olunmaı istənilir. Buna görə də bilik qaynağına çevrilmiş hər bir mövzunun mahiyyətinin müəyyənləşdirilməsi yalnız hisslərlə qavranılan xarici varlıqlarla məhdudlaşdırılmamalıdır. İnsan dərrakə­sinin təsəvvür və təxəyyül qabiliyyəti xaricdə mövcud olmayanların da varlıq sahəsində təyin olunmasını zəruri edir. Tədqiqatımızda Hillinin zehni varlıq nəzəriyyəsi ilə bağlı düşüncələri bütün ümumi cəhətləri ilə ortaya qoyulmuş, alimin İbn Sina fəlsəfəsindən bu nəzəriyyə konteks­tin­də hansı aspektlər çərçivəsində təsirləndiyi təhlil edilmişdir.

Mütəəxxir mərhələsi yaradıcılığında Hilli şərhçi kimi ön plana çıxmışdır. Dövrünün əsərləri haqqında yazdığı elmi şərhlər alimin dərin düşüncə sahibi olduğunu sübut edir. Bu istiqamətdə Hillinin müasiri və eyni məzhəbdən (İmamiyyə) olduğu Nəsirəddin Tusidən təsirləndiyi müşahidə edilir. Tusinin müxtəlif fənlər üzrə qələmə aldığı əsərlərə Hilli şərhlər yazmış, onların anlaşılmasına töhfə vermiş, həmçinin bu nü­mu­nə­lərin zehni varlıq nəzəriyyəsindəki təsirlərinin də təyin edilməsində rol oynamışdır. Hilli Fəxrəddin Razini təhlil və tənqid etdiyi zaman onun görüşlərinin tam olaraq anlaşılmasında əhəmiyyətli rol oynamış­dır. Yazımızda, xüsusilə bu məsələlərə diqqət yetirilmişdir.

This article examines the Theory of Mental Existence by the illustrious commentator of the Later Period of Islamic Thought, known as the era of glosses and commentaries, Allama Ibn al-Mutahhar al-Hilli. The first philosopher who conceptually addressed the theory of mental existence in Islamic thought was Ibn Sina. This concept holds a significant position in the intellectual framework as it pertains to the beings present in thought. It requires determining the mode of existence for everything that enters the realm of human mental perception. Thus, the determination of the nature of everything subjected to knowledge should not be limited to external entities perceived by the senses only. The human mind, with its ability to conceive and imagine, necessitates identifying the existence of things that do not exist externally. This study elucidates the general aspects of Hilli's theory of mental existence and determines how it was influenced by Ibn Sina's philosophy in this context.

Hilli’s prominence as a commentator in the tradition of the Later Period demonstrates his significance as a thinker whose commentaries have greatly contributed to understanding the foundational works of the era. Notably, he appears to have been influenced by Nasir al-Din Tusi, a near-contemporary with close theological affiliations. Hilli’s engagement with Tusi’s works, particularly through his commentaries, highlights his contribution to the interpretation of Tusi’s multifaceted writings and reveals their impact on the theory of mental existence. In order for his perspectives on the matter to be appreciated in all their aspects, his critique of Fakhr al-Dīn al-Rāzī also gain significance at a crucial moment. This article emphasizes this aspect in detail.

В настоящей статье рассматривается теория ментального бытия (аль-вуджуд аль-зихни) одного из выдающихся представителей эпохи мутааххирун в исламской философии — Алламы Ибн аль-Муттахара аль-Хилли, известного своими фундаментальными комментариями и глоссами. Теория ментального бытия впервые была концептуально и систематически разработана Ибн Синой, который придал ей ключевое значение в рамках своего онтологического и гносеологического проекта. Эта теория занимает центральное место в мусульманской философии, поскольку утверждает необходимость установления онтологического статуса не только внешне существующих объектов, но и тех, что присутствуют исключительно в ментальном восприятии — через воображение и представление.

В исследовании раскрываются основные положения взглядов аль-Хилли на ментальное бытие, а также анализируется степень и характер влияния философии Ибн Сины на его подход. Особое внимание уделяется месту аль-Хилли в традиции мутааххирун как комментатора (шарих), чьи труды сыграли важную роль в интерпретации ключевых произведений того периода. Кроме того, рассматривается его взаимодействие с философским наследием Насира ад-Дина Туси, особенно через комментарии к его трудам, что позволило зафиксировать влияние этой линии мышления на формулировку теории ментального бытия.

Критический анализ, проведённый аль-Хилли в отношении идей Фахр ад-Дина ар-Рази, занимает важное место в статье и рассматривается как значимый момент в формировании его философской позиции.

Таким образом, данное исследование стремится осветить не только теоретические основания подхода аль-Хилли, но и его вклад в развитие метафизики и эпистемологии в рамках поздней исламской философской традиции.

Bu makalede İslâm Düşüncesinin Müteahhirîn dönem, şerh ve haşiyeler döneminin görkemli şârihlerinden Âllame lakabıyla ünlü İbnü’l Mutahhar Hillî’nin Zihnî Varlık Teorisi ele alınacaktır. Zihnî varlık teorisini İslâm Düşüncesinde kavramsal düzeyde ele alan ilk filozof İbn Sina’dır. Bu kavram, düşünce sisteminde var olan mevcutların düşünceye konu olması bağlamında önemli yerde durmaktadır. Zira insan zihnin idrak alanına girmiş olan her şeyin esasında varlık tarzının belirlenmesini gerektirmektedir. Bu nedenle bilgiye konu olmuş olan her şeyin mahiyetinin belirlenmesi sadece duyuların idrakine konu olan hâricî varlıklarla sınırlandırılmamalıdır. Beşerî akıl, zihnin tasavvur ve tahayyül etme yeteneği sayesinde hariçte var olmayan şeylerin de varlık alanının tespit edilmesini elzem kılmaktadır. Bu çalışmada böylece Hillî’nin zihnî varlık teorisi ile düşüncelerinin genel vecihlerini ortaya koyarak onun İbn Sînâ felsefesinin bu teori bağlamında hangi yönleri ile etkilendiği belirlenmiştir. Müteahhirîn dönem geleneğinde Hillî’nin şârih sıfatıyla öne çıkması, onun dönemin temel eserlerinde yazdığı şerh eserlerinin anlaşılmasında oldukça önemli bir düşünür olduğunun ispatıdır. Bu anlamda yakın dönemde yaşamış ve kendisine akide mezhebinde yakın olan Nasurîddîn Tûsî’den etkilendiği görülmektedir. Tûsî’nin farklı disiplinlerde yazdığı eserleri şerh ederek anlaşılmasına katkı sağlanması detayının zihnî varlık teorisindeki etkisi de tespit edilmiştir. Kendisinin konuyla alakadar olarak görüşlerinin bütün yönleri ile anlaşılması için aynı zamanda Fahreddin er-Râzî’ye yaptığı eleştiriler de oldukça kritik noktada anlam kazanır. Bu çalışmada bu detaya özellikle vurgu yapılmıştır.