M.F.Axundzadənin “Həkimi-ingilis Yuma cavab”ı və ya Qeyri-mütabiq iki Yuma yek cavab məktubu

Zaur Rəşidov

№ 2(9) Dekabr 2022

AZ
EN
RU

M.F.Axundzadənin “Həkimi-ingilis Yuma cavab”ı və ya Qeyri-mütabiq iki Yuma yek cavab məktubu

M.F.Akhundzade’s “Letter From David Hume to the Muslim Clergy of india” or One Answer to Two Different Humes

Письмо м.ф.ахундзаде «ответ английскому врачу юму» или один ответ двум несоответствующим разным юмам

Zaur Rəşidov AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun böyük elmi işçisi https://orcid.org/0000-0002-4504-1856

Xülasə

AZ
EN
RU

Sovetlər dönəmində Kommunist Partiyasının ictimai elmlərə, xüsusən də fəlsəfəyə ideoloji yön verdiyi məlumdur. Bu mənada, həmin dövrdə əksər mütəfəkkirlərimizin fəlsəfi irsi tədqiq edilən zaman, bəlli ideologyanın əsas elementlərindən, materializm və ateizm axtarışı, həmçinin onların yaradıcılıqlarında idealizmə qarşı mübarizənin xüsusi vurğulanması vacib məqamlardan sayılırdı. Sovetlər dönəmində mübariz ateist, ardıcıl materialist və idealizmin barışmaz düşməni elan edilən maarifçilərimizdən biri də Mirzə Fətəli Axundzadədir. Məqalədə M.F.Axundzadənin “Həkimi-ingilis Yuma cavab” adlı məktubu və ya kiçikhəcmli fəlsəfi əsərinin sovet dönəmi tədqiqatlarında ideoloji oxunuşu və bundan törəyən təhriflər tənqidi şəkildə nəzərdən keçirilir. Məlum dönəmdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş əksər tədqiqatçılar, bir qayda olaraq, Axundzadənin bu məktubda şotland filosofu və maarifçisi D.Yumu kəskin tənqid etdiyini yazsalar da, əslində, bu ümumi fikir həqiqəti əks etdirmir. Axundzadə məktubda hakim D.Yumun səbəbiyyət problemi ilə bağlı görüşlərinə İslam fəlsəfəsi kontekstində öz münasibətini bildirir. Axundzadə səbəbiyyət probleminə yanaşmasında ilahiyyatçılar və filosofların baxışlarını müqayisə edərək, bu məsələdə filosofların görüşlərinə üstünlük verir. Eləcə də sovet dönəmində Axundzadə irsi ilə bağlı tədqiqatlarda tez-tez rast gəlinən, D.Yumun ümumiyyətlə səbəbiyyət problemini inkar etməsi mühakiməsi də gerçəklikdən tamamilə uzaqdır. Digər tərəfdən, Axundzadə məktubda daha bir məşhur Yumu da verilən səbəbiyyət sualının şərikli müəllifi kimi göstərir ki, o da hind və Bombey üləmasının dostu – həkim Allan Oktavian Yumdur. Bununla Axundzadə bir məktub ilə iki Yuma eyni anda cavab ünvanlamış olur. Axundzadənin iki Yuma tək cavab verməsinin təsadüfi və ya məqsədli olması tam olaraq məlum deyil. Azərbaycanda XIX əsrdə Qərb fəlsəfəsi, eləcə də filosofları haqqında informasiya qıtlığını və səhih məlumatların olduqca kasadlığını nəzərə aldıqda, iki Yumun mütabiq tutulması daha çox qeyri-iradi xarakter daşıyır.

It is known that in Soviet times the Communist Party ideologically controlled the social sciences, in particular philosophy. In this sense, in Soviet times, the most important moments were considered the search for materialism and atheism, or the main elements of ideology, when most of our thinkers’ philosophical legacies were studied as well as the struggle against idealism revealed in their work. Mirza Fatali Akhundzade, one of our great enlighteners, was declared a militant atheist, a consistent materialist, and a resolute opponent of idealism during the Soviet era. The article critically examines the ideological presentation of M.F.Akhundzade’s Letter from David Hume to the Muslim Clergy of India in Soviet period studies as well as distortions that directly result from D.Hume’s misinterpretation of the problem of causality in his philosophy. Most researchers who conducted research in Azerbaijan at the time wrote that Akhundzade sharply criticized the Scottish philosopher and enlightener D.Hume in this letter. In fact, this general opinion does not reflect the truth. In the letter, Akhundzade expresses his reaction to the philosopher D.Hume’s views on the problem of causality in the context of Islamic philosophy. When comparing the views of theologians and philosophers on the problem of causality, Akhundzade prefers the views of philosophers. Similarly, the judgment about D.Hume’s complete denial of the problem of causality, which is frequently found in Soviet period studies related to Akhundzade’s work, is completely untrue. In his letter, Akhundzade, on the other hand, mentions another famous Hume as a coauthor of the question of causality, Dr. Allan Octavian Hume, a friend of the Indian and Bombay ulema. Thus, Akhundzade addresses the answer to two Humes in the same letter. It is unclear whether Akhundzade’s single response to the two Humes was unintentional or intentional. Given the scarcity of information about Western philosophy and nineteenth-century philosophers in Azerbaijan, as well as the lack of accurate information, the identification of the two Humes is rather involuntary.

Известно, что в советское время Коммунистическая партия контролировала общественные науки, в частности философию, в идеологическом плане. В этом смысле, когда в советский период изучалось философское наследие большинства наших мыслителей, важнейшими моментами считались поиски материализма и атеизма, то есть основных элементов идеологии, а также особое отражение в их творчестве борьбы с идеализмом. Мирза Фатали Ахундзаде является одним из наших просветителей, признанным атеистом-борцом, последовательным материалистом и непримиримым врагом идеализма в советское время. В статье критически анализируется идеологическое изложение письма или небольшого философского труда М.Ф.Ахундзаде «Ответ английскому врачу Юму», в исследованиях советского периода и искажения, вытекающие из этого. Большинство исследователей, действующих в Азербайджане в известный период, как правило, писали, что Ахундзаде в этом письме резко критиковал шотландского философа и просветителя Д.Юма. На самом деле, это общее мнение не отражает истину. В письме Ахундзаде в контексте исламской философии выражает свое отношение к взглядам философа Д.Юма на проблему причинности. В своем подходе к проблеме причинности Ахундзаде, сравнивая взгляды богословов и философов, отдает предпочтение взглядам философов. Точно так же, совершенно далеко от действительности суждение о полном отрицании Д.Юмом проблемы причинности, часто встречающееся в исследованиях наследия Ахундзаде в советский период. С другой стороны, в своем письме Ахундзаде указывает на другого известного Юма, как на соавтора вопроса о причинности, то есть на доктора Аллана Октавиана Юма, друга индийских и бомбейских улемов. Таким образом, Ахундзаде одним письмом, адресует ответ одновременно двум Юмам. Не совсем ясно, был ли единый ответ Ахундзаде двум Юмам случайным или преднамеренным. Учитывая скудность сведений о западной философии и философах XIX века в Азербайджане, а также отсутствие точных сведений, отождествление двух Юмов носит скорее непроизвольный характер.

Açar Sözlər

AZ
EN
RU

Maarifçilik Realizm İedologiya Marksizm Ateizm Materia-Lizm Səbəbiyyət Təhrif Tənqid

Enlightenment Realism İdeology Marxism Atheism Materialism Causality Distortion Criticism

Просвещение Реализм Идеология Марксизм Атеизм Материализм Причинность Искажение Критика

Referanslar

Ахмедов Энвер Мирзекулиевич. (1983). Философия Азербайджан-ского просвещения. Баку: Азернешр. (291 с.).

Ахундов Бахман. (1961). Социально-экономические взгляды Мирза Фатали Ахундова и Гасанбека Зардаби. Баку: Типография Обеденного Издательства. (56 с.).

Ахундов Мирза Фатали. (1982). Избранные философские произведе-ния. Баку: Азернешр. (340 с.).

Axundzadə Mirzə Fətəli. (2005). Əsərləri. Üç cilddə. II cild. Bakı: Şərq-Qərb. (376 s.).

Akpınar Yavuz. (2021). Azerbaycan Düşünce Tarihinde Mirza Fethali Ahundzade (Ahundov) (1812-1878) // Azerbaycan Düşünce Tarihi II: Evreler, Olaylar ve Şahsiyetler (19. Yüzyılın Ortaları - 20. Yüzyılın Başları). Ankara: Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı. (s.1-28).

Algar Hamid. (1969). Malkum Khan, Akhundzada and the proposed reform of the Arabic Alphabet // Middle Eastern Studies, Vol.5, No.2. (pp. 116-130).

Altstadt Audrey, L. (2016). The Politics of Culture in Soviet Azerbaijan, 1920-40. New York: Routledge. (234 p.).

Антология мировой философии, в 4-х т. Т.4. Философская и социологи-ческая мысль народов СССР XIX в. (1972). Москва: «Мысль». (708 с.).

Araslı Həmid. (1938). Mirzə Fətəli Axundov. Bakı: Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifaqı Nəşriyyatı. (52 s.).

Artemieva Tatiana V and Mikeshin Mikhail I. (2005). Hume in Russia // The Reception of David Hume in Europe. Edited by Peter Jones. London: Thoemmes Continuum. (pp. 195-224).

Ayer Alfred Jules. (2000). Hume: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press. (125 p.).

Collar Nigel, J., Prys-Jones Robert, P. (2012). Pioneer of Asian ornithology: Allan Octavian Hume. BirdingASIA 17. (pp. 17-43).

Dean Riaz. (2019). Mapping the Great Game: Explorers, Spies and Maps in 19th-century Asia. Philadelphia: Casemate. (293 p.).

Джафаров Джафар. (1962). М.Ф.Ахундов. Критико-биографический очерк. Москва: Государственное издательство художественной литера-туры. (207 с.).

Ələkbərli Faiq. (2020). Azərbaycan Türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi (XIX-XX əsrlər). II hissə. Bakı: Elm və təhsil. (864 s.).

Gould Rebecca. (2016). The critique of religion as political critique: Mirza Fath Ali Akhundzada’s pre-Islamic xenology // Intellectual History Review, Vol.26, No.2. (pp. 171-184).

Groot Joanna de. (2007). Religion, Culture and Politics in Iran: From the Qajars to Khomeini. London: I.B.Tauris. (305 p.).

Huch Ronald K., Ziegler Paul R. (1985). Joseph Hume: The People’s M.P. Ephrata: The American Philosophical Society. (172 p.).

Hume David. (2007). A Treatise of Human Nature: Volume 1. Oxford: Oxford University Press. (431 p.).

Hüseynov Heydər. (1962). M.F.Axundovun materializmi // Mirzə Fətəli Axundov (məqalələr məcmuəsi). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. (s.128-153).

Халилов Гейсар. (1984). Идеи гуманизма в общественной мысли Азер-байджана (вторая половина XIX и начало XX века). Баку: Элм. (274 c.).

Jafarov Jafar. (1962). Mirza Fathali Akhundov. Baku: Azerbaijan State Publishing House. (28 p.).

Jessop Thomas Edmund. (1966). A bibliography of David Hume and of Scottish philosophy from Francis Hutcheson to Lord Balfour. New York: Russell & Russell. (201 p.).

Касумов Мехбалы. (1954). М.Ф.Ахундов и Русская революционно-демократическая эстетика XIX века. Баку: Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР. (80 с.).

Kataria Kanta. (2013). A.O.Hume: His Life and Contribution to the Regeneration of India // The Indian Journal of Political Science Vol.74, No.2. (pp. 245-252).

Keddie Nikki R. (1999). Qajar Iran and the Rise of Reza Khan 1796-1925. Costa Mesa: Mazda Publishers. (134 s.).

Kia Mehrdad. (1995). Mizra Fath Ali Akhundzade and the call for moder-nization of the Islamic world // Middle Eastern Studies, Vol.31, No.3. (pp. 422-448).

Qasımzadə Fuad. (1939). M.F.Axundov: həyat və yaradıcılığı. Bakı: Azərnəşr. (141 s.).

Геюшев Зияддин. (1968). Этическая мысль в Азербайджане (истори-ческие очерки). Баку: Гянджлик. (564 с.).

Гусейнов Гейдар. (1949). Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. Баку: Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР. – 734 с.

Маковельский Александр Осипович. (1961). Категория причинности и законы природы и общества. Москва: Высшая школа. (59 с.).

Мамедов Шейдабек Фараджиевич. (1978). Мирза-Фатали Ахундов. Москва: Издательство «Мысль». (166 с.).

Masroori Cyrus. (2000). European thought in nineteenth-century Iran: David Hume and others // Journal of the History of Ideas, Vol.61, No.4. (pp. 657-674).

Mazinani Mehran. (2015). Liberty in Akhundzadeh’s and Kermani’s thoughts // Middle Eastern Studies, Vol.51, No.6. (pp. 883-900).

Məmmədov Zaman. (1957). Həsənbəy Zərdabi. Bakı: Uşaq və gənclər ədəbiyyatı nəşriyyatı. (191 s.).

Mirəhmədov Əziz. (1953). Mirzə Fətəli Axundov. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. (96 s.).

Мирзоева Шукюфа. (1962). Эстетические взгляды М.Ф.Ахундова. Баку: Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР. (64 с.).

Мирзоева Шукюфа. (1981). Из истории эстетической мысли Азербайджана (XIX-начало XX века). Баку: Элм. (204 с.).

Mustafayev Qədim. (1966). Mirzə Fətəli Axundov. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. (106 s.).

Нарский Игорь Сергеевич. (1973). Давид Юм. Москва: Издательство «Мысль». (180 с.).

Parsinejad Iraj. (1990). Mirza Fath Ali Akhundzadeh and Literary Criticism. Piedmont: Jahan Book Co. (76 p.).

Рафили Микаэль. (1939). Мирза Фатали Ахундов. Баку: Азернешр. (351 с.).

Rəşidov Zaur. (2018). Spinozizmin ontologiyası // Bakı: Metafizika, Beynəl-xalq fəlsəfi və fənlərarası araşdırmalar jurnalı, № 1 (1), (s.116-137).

Rüstəmov İzzət. (1986). Mirzə Fətəli Axundov. Bakı: Gənclik. (72 s.) Рзаев Агабаба. (1980). Ахундов. Москва: Юридическая литература. (72 с.). Sanjabi Maryam, B. (1995). Rereading the enlightenment: Akhundzada

and his Voltaire // Iranian Studies, Vol.28, No.1-2. (pp. 39-60).

Seidel Roman. (2019). The Reception of European Philosophy in Qajar Iran // Philosophy in Qajar Iran. Edited by Reza Pourjavady. Leiden: Brill. (pp. 313-371).

Swietochowski Tadeusz. (2004). Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community. London: Cambridge University Press. (256 p.).

Тагизаде Самир. (1991). Мирза Фатали Ахундов и Восток. Баку: Азернешр. (304 с.).

Wedderburn William. (1913). Allan Octavian Hume, C.B. “Father of the Indian National Congress”, 1829 to 1912. London: T. Fisher Unwin. (182 p.).

Zia-Ebrahimi Reza. (2011). Self-Orientalization and Dislocation: The Uses and Abuses of the “Aryan” Discourse in Iran // Iranian Studies, V.44, No.4. (pp. 445-472).

Zia-Ebrahimi Reza. (2016). The Emergence of Iranian Nationalism: Race and the Politics of Dislocation. New York: Columbia University Press. (291 p.).

Zia-Ebrahimi Reza. (2014). ‘Arab invasion’ and decline, or the import of European racial thought by Iranian nationalists // Ethnic and Racial Studies, Vol.37, No.6. (pp. 1043-1061).

Ümumilikdə 52 istinad var. Daha Çox İstinadı Göstər

Necə istinad edilir?

Rəşidov, Zaur. “M.F.Axundzadənin ‘Həkimi-Ingilis Yuma cavab’ı Və Ya Qeyri-mütabiq Iki Yuma Yek Cavab məktubu”. Din Araşdırmaları Jurnalı 5/9 (December 31, 2022), 57-80. https://journal.ait.edu.az/daj/article/view/154