Fahreddin Er-Râzî’nin Kelâm Geleneğindeki Yeri Fahreddin Er-Râzî-nin Kəlam Geleneğindeki Yeri The Place of Fakhr al-Din al-Razi in the Tradition of Kalam
Öz
Mütekaddimûn döneminde Sünnî akideyi başta Mutezile olmak üzere İslam içi fırkalara karşı savunma görevini üstlenen Sünnî-Eş’arî kelâmı Hüccetülislam Ebu Hâmid elGazzâlî’yle (ö. 505/1111) başlayan dönemde farklı bir mecraya yönelerek meşşâî felsefeyi kendine muhatap aldı. Acaba Gazzâlî’nin bu felsefe ekolünü, özellikle de İbn Sînâ’yı (ö. 428/1037) muhatap almasının sebebi neydi? Önceleri fazla sorun yaşamadan ve birbirilerini çok da muhatap almadan kendi yollarında yürüyen bu iki gelenek neden karşı karşıya geldi, neden Gazzâlî meşşâî felsefeyi karşısına alıp sorgulama ihtiyacı duydu? Bu konuda birçok neden göstermek mümkün olmakla beraber temelde bir nedenin etkili olduğunu söylemek mümkündür. Bu, İsmâilî Bâtıniyye’dir. Gazzâlî’nin yaşadığı Büyük Selçuklu devletinin sınırları içerisinde Hasan Sabbâh’ın (ö. 518/1124) yeni şekle büründürdüğü ve “ed-da’vetü’l-cedîde” olarak adlandırılan Alamut merkezli Nizârî-İsmâilî hareket hem siyasî hem de fikrî alanda etkinliğini hızla artırmaktaydı. Selçuklular bunun önüne geçmek için başta Nizâmîye medreseleri olmak üzere birçok önleme başvurduysa da bunlar Bâtınî yayılmacılığı önlemede yeterli olmadı. Bâtınîliğin Sünnî düşünceyle mücadele ederken kullandığı en etkili silah felsefeydi. Onlar felsefeden yararlanarak kendi düşünce sistemlerinin doğruluğunu ispatlamaya çalışıyorlardı. Ebû Hâtim er-Râzî (ö. 382/934) ve Hamîdüddin Kirmânî (ö. 411/1020'den sonra) başta olmak üzere birçok filozof yetiştirmiş olan İsmâiliyye, felsefeyi kullanmakta başarılıydı ve bu yolla toplum içerisinde etkinliğini artırmaktaydı. Gazzâlî’nin de bizzat vurguladığı gibi, o dönemde kesinliği pek tartışma konusu yapılmayan müspet bilimler de felsefinin içinde yer aldığı için bu alanda söz sahibi olanlar metafizikle ilgili konularda da fikir belirttiklerinde özellikle avâm nezdinde rağbet görürlerdi.
Fəxrəddin Razi sünni-əşəri ənənədə fəlsəfi kəlamın sistemləşdiricisi hesab olunur. Təsadüfi deyildir ki, daha sonrakı dövrdə yazılan kəlam əsərlərinin strukturu məhz onun əsərlərindən istifadə edilərək formalaşdırılmışdır. Razinin düşüncə sistemi mütəqaddimun dövrü kəlam ənənəsi ilə İbn Sina fəlsəfəsinin sintezindən ibarətdir. O, fərqli metodlara malik olan bu iki düşüncə şəklini birləşdirməyə və beləcə Qəzali ilə başlayan mütəəxxirun dövrü kəlam ənənəsini sistemləşdirməyə nail olmuşdur.
Fakhr al-Din al-Razi is considered as the systematiser of philosophical theology (kalam) in Sunni-Ash’ari Tradition. It is not a coincidence that the structure of Islamic theological works in later period was shaped by his works. Al-Razi’s kalamic system is the synthesis of earlier period Kalamic tradition (Mutaqaddimun) and Avicennan philosophy. He managed to combine the two different type of thinking, which had two different methods, and thus to systematise the Mutaakhkhirun (later) Kalamic Tradition.
Anahtar Kelimeler:
Fakhr al-Din al-Rāzī, felsefi kelam, kelam geleneği, al-Ghazālī, İbn Sina
Fəxrəddin Razi, fəlsəfi kəlam, kəlam ənənəsi, Əbu Hamid əl-Qəzali, İbn Sina
Fakhr al-Din al-Rāzī, philosophical kalam, kalamic tradition, al-Ghazālī, Avicenna
Referanslar
- ALTAŞ, Eşref, Fahreddin er- Râzî`nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi, İstanbul 2009.
- ALTAŞ, Eşref, “İbn Sînâ Felsefesi ve Eş`ariyye Kelâmı Arasında Fahreddin erRazi`nin yöntemi ”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36 (2009/1).
- ALTAŞ, Eşref, “İbn Sînâ Metafiziğinin Reddi Çerçevesinde Fahreddin er- Râzî`nin Üç Ukdesi”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 13, Sayı: 41 (Güz 2009).
- ATAY, Hüseyin Atay, “Dirasetün Mukarene beyne Şirrahi`l-Muhassal ve Mevkıfu Fahreddîn er-Râzî min İlmi’l-Kelâm”, AÜİFD, Ankara 1983, XVI.
- BAHRANİ, Yusuf b. Ahmed, el-Hadaiku`n-nadira, thk. M.Taki İrevani, Kum, [t.y.].
- CABİRÎ, Muhammed Âbid, Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı, çev. Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli, Istanbul 2000.
- CORBİN, Henry Eugenie, History of Islamic Philosophy, London, 1993 ÇELEBİ, İlyas, İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar, İstanbul, 2002.
- DORU, Nesim, “İbn-i Arabi`nin Fahreddin Razi`ye Gönderdiği Mektup”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 4, Sayı: 1, Diyarbakır 2002.
- FERHAT, Hânî Nu’mân, Mesâilu’l-hilâf beyne Fahriddîn er-Râzî ve Nasîruddîn et-Tûsî, Beyrut, 1997/1418.
- GAZZALİ, Ebu Hamid Huccetulislâm Muhammed b. Muhammed, Mi'yârû`l-ilm, nşr Sülüyman Dünya, Kahire, 1961.
- GÖRGÜN, Tahsin, “Mukaddime”, DİA, XXXI.
- GÖRGÜN, Tahsin, “Tarih ve Toplum Araştırmalarında Bir Yöntem Kaynağı Olarak Klasik Metafizik: Fahreddin er-Râzî Ekolü ve İbn Haldûn”, İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 17, 2007.
- GÜL, Halim, “Şeyh-I Ekber`in Fahreddin Razi`ye Mektubu”, 1999, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 1999, C.1, Sayı: 2.
- İBN HALDUN, Ebû Zeyd Veliyyuddin Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime, thk. Ali Abdülvahid Vafi, Kahire 1981.
- İBN HALDUN, Ebû Zeyd Veliyyuddin Abdurrahman b. Muhammed, Tarihü İbn Haldun, Beyrut, [t.y.].
- İBN KESİR, Ebu'l-Fida İmaduddin İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Ali Şîrî, Beyrut, 1408/1988.
- İBN TEYMİYYE, Ebu'l-Abbas Takıyyuddin Ahmed b. Abdulhalim, Mecmû'u fetâvâ, haz. Amir el-Cezzar-Enver el-Baz, [y.y. : y.y.].
- İBN TEYMİYYE, Ebu'l-Abbas Takıyyuddin Ahmed b. Abdulhalim, Der`ü tearüzi`l-akl ve`n-nakl, thk. Muhammed Reşad Salim, Riyad 1991/1411.
- İBNÜ`L-ARABİ, Ebu Abdullah Muhyiddin Muhammed b. Ali, Risale ile`l-İmam er-Razi, çev. Nesim Doru, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 4, Sayı: 1, Diyarbakır 2002.
- KAPLAN, Kaplan, “Bahâ Veled, Şems ve Mevlânâ’nın Râzî’ye Yönelik Eleştirileri ve Râzî’nin Sûfîlere / Tasavvufa Bakışı”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 2005, Cilt: VI, Sayı: 14 [Mevlânâ Özel Sayısı.
- KOLOĞLU, Orhan Ş., Esmâ-i Hüsnâ’da Tevkîfilik – Kıyâsîlik Problemi: Fahreddîn er-Râzî Örneği, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 2, 2004.
- KUTLUER, İlhan, İslam`ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İstanbul 1996.
- MOLLA SADRA, Sadreddin Muhammed b. İbrâhim b. Yahyâ Kavâmî, el-Esfarü`l-erbaa, thk. Maksud Muhammedi, Tahran 1383.
- ÖĞMÜŞ, Harun, “es-Sevâku’l-Mürsele Adlı Eseri Çerçevesinde İbn Kayyim’in Râzî”ye Yönelttiği Yorumlarla İlgili Tenkitler”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 13, Sayı: 38 (Kış 2009).
- ÖZERVARLI, M. Sait Özervarlı, İbn Teymiyye`nin Düşünce Metodolojisi ve Kelâmcılara Eleştirisi, İstanbul 2008.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-Metâlibu’l-âliye mine’l-ilmî’l-ilâhî, thk. Ahmed Hicâzî Sakka, Beyrut, 1987/1408.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, İ`tikâdâtü fıraki’l-müslimîn ve’l-müşrikîn, thk. Ali Sami Neşşar, Kahire 1938/1356.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Lübâbü`l-İşarat ve`t-tenbihat, thk. Ahmed Hicazi Sekka, Kahire, 1986.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Mefatihü`l-gayb, Beyrut 1411/1990.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-Mebâhisu’l-meşrikiyye, thk. M. El-Mu‘tasım Billeh el-Bağdâdî, Beyrut, 1990/1410.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Levâmi‘u’l-Beyyinât fî Şerhi Esmâillahi ve’s-Sıfat, tsh. Ahmed Naci el-Cemali, Mısır 1323.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-Muhassal (Kelâm’a Giriş), çev. Hüseyin Atay, Ankara, 2002.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Menakıbu İmam eş-Şafii, thk. Ahmed Hicazi Sekka, Kahire, [t.y.].
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-Erbain fi Usuli`d-din, thk. Ahmed Hicazi Sekka, Kahire, [t.y.].
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Esasü`t-takdis, thk. Ahmed Hicazi Sekka, Kahir 19986/1406, s. 221-229.
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, el-Münâzarât, thk. Fethullah Huleyf, Beyrut: Darü`l-meşrik, [t.y.].
- RAZİ, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Nihâyetu’l-ukûl, Süleymaniye ktp., Ragıp Paşa bl., No. 597.
- SÜBKİ, Ebû Nasr Taceddin İbnü's-Sübki Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkafi, et-Tabakatü`ş-Şafiiyye, thk. Mahmûd Muhammed Tanahi, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, [t.y. : y.y.].
- TAŞKÖPRÜZADE, Ebü'l-Hayr İsamüddin Ahmed Efendi Taşköprüzade Ahmed Efendi, Miftâhu's-saâde ve misbâhu's-siyâde fî mevzûâti'l-ulûm, thk. Kâmil Bekrî, Abdulvâhid Ebu'n-Nûr, Kâhire, 1968.
- TÜRKER, Ömer, “Bir Tümdengelim Olarak Sâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttigi Elestiriler”, İslâm Arastırmaları Dergisi, Sayı 18, 2007.
- TÜRKER, Ömer, “Es‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Elestirileri”, İslâm Arastırmaları Dergisi, Sayı 19, 2008.
- TÜRKER, Ömer, Seyyid Şerif Cürcani`nin Tevil Anlayışı: Yorumun Mtafizik, Mantıki ve Dilbilimsel Temelleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2001.
- ULUDAĞ, Süleyman, “Nefis”, DİA, XXXII.
- YAVUZ, Yusuf Şevki, “Fahreddin er-Razi”, DİA, XII.
- ZERKAN, MUHAMMED Salih, Fahrüddîn er-Râzî ve ârâühü'l-kelâmiyye, Kahire 1963.