Sufizmin vəhdəti-vücud təlimində varlıq problemi Sufizmin vəhdəti-vücud təlimində varlıq problemi The Problem of Being in the Sufi Doctrine of Wahdat al-Wujud (The Unity of Beeng) Проблема бытия в суфийском учение вахдат аль-вуджуд (единства бытия)
Öz
Vəhdəti-vücud sufizmin əsasını təşkil edən ən başlıca təlimlərdəndir. Məlum olduğu kimi, vəhdəti-vücudun tam şəkildə formalaşmasınadək sufizm islam aləmində daha çox mistik yönümlü cərəyan kimi mövcud idi. XII əsrdə vəhdəti-vücud təliminin fəlsəfi cəhətdən sistemləşməsi ilə, sufizm də fəlsəfi forma aldı. Çünki, vəhdətivücudda islam dinindən əlavə müxtəlif qədim fəlsəfi təlimlər (Antik fəlsəfənin) də ehtiva olunmaqdadır. Digər fəlsəfi təlimlərin də vəhdəti-vücudda öz əksini tapması isə, sufizmi də böyük ölçudə zənginləşdirdi. Amma, bu təsirlərə baxmayaraq vəhdətivücud ümumilikdə islamın övladıdır və əsasən islamdan qaynaqlanmaqdadır. Belə ki, Mühyiddin İbn Ərəbi, Mahmud Şəbüstəri, Əbdülqani Nəblusi kimi məşhur vəhədətivücudçuların əsərləri ilə yaxından tanış olduqda da, bu təlimdəki əsas problemlərinin sıx şəkildə məhz islam dini ilə bağlı olduğunu görmək mümkündür. Bu səbəbdən də, vəhdəti-vücudun fəlsəfəsini sırf olaraq islam dininin kontekstində dərk etmək vacibdır. Uzun müddət çoxsaylı Qərb şərqşünas və tərcüməçiləri xüsusi olaraq qeyd olunan bu mühakiməni nəzərə almamışdırlar. Bu səbəbdən də onlar çox zaman vəhdəti-vücud doktrinasını islam dininin kontekstindən tam olaraq kənar başa düşmüşdürlər. Bir qisim tədqiqatçılar isə, vəhdəti-vücudu birbaşa Antik fəlsəfə ilə əlaqələndirərək onu qədim fəlsəfənin varisi elan etmişdir. Bu qəbildən olan, həmçinin birmənalı xarakteri ilə də səciyyələnən elmi-fəlsəfi yanaşmalar da, öz növbəsində vəhdəti-vücudun şərhindəki təhriflərə gətirib çıxarmışdır. Belə təhriflərdən irəli gələrək, sufizmin çoxsaylı Qərb şərhçiləri vəhdəti-vücud təlimini panteizm kimi də başa düşmüşdür. Məqalədə vəhdəti-vücudun əsas suallarından olan varlıq və ya Tanrı problemi tədqiq edilir. Eləcə də, bu problem ilə sıx şəkildə bağlı olan digər mühüm məsələlər də araşdırılır.
Vəhdəti-vücud sufizmin əsasını təşkil edən ən başlıca təlimlərdəndir. Məlum olduğu kimi, vəhdəti-vücudun tam şəkildə formalaşmasınadək sufizm islam aləmində daha çox mistik yönümlü cərəyan kimi mövcud idi. XII əsrdə vəhdəti-vücud təliminin fəlsəfi cəhətdən sistemləşməsi ilə, sufizm də fəlsəfi forma aldı. Çünki, vəhdətivücudda islam dinindən əlavə müxtəlif qədim fəlsəfi təlimlər (Antik fəlsəfənin) də ehtiva olunmaqdadır. Digər fəlsəfi təlimlərin də vəhdəti-vücudda öz əksini tapması isə, sufizmi də böyük ölçudə zənginləşdirdi. Amma, bu təsirlərə baxmayaraq vəhdətivücud ümumilikdə islamın övladıdır və əsasən islamdan qaynaqlanmaqdadır. Belə ki, Mühyiddin İbn Ərəbi, Mahmud Şəbüstəri, Əbdülqani Nəblusi kimi məşhur vəhədətivücudçuların əsərləri ilə yaxından tanış olduqda da, bu təlimdəki əsas problemlərinin sıx şəkildə məhz islam dini ilə bağlı olduğunu görmək mümkündür. Bu səbəbdən də, vəhdəti-vücudun fəlsəfəsini sırf olaraq islam dininin kontekstində dərk etmək vacibdır. Uzun müddət çoxsaylı Qərb şərqşünas və tərcüməçiləri xüsusi olaraq qeyd olunan bu mühakiməni nəzərə almamışdırlar. Bu səbəbdən də onlar çox zaman vəhdəti-vücud doktrinasını islam dininin kontekstindən tam olaraq kənar başa düşmüşdürlər. Bir qisim tədqiqatçılar isə, vəhdəti-vücudu birbaşa Antik fəlsəfə ilə əlaqələndirərək onu qədim fəlsəfənin varisi elan etmişdir. Bu qəbildən olan, həmçinin birmənalı xarakteri ilə də səciyyələnən elmi-fəlsəfi yanaşmalar da, öz növbəsində vəhdəti-vücudun şərhindəki təhriflərə gətirib çıxarmışdır. Belə təhriflərdən irəli gələrək, sufizmin çoxsaylı Qərb şərhçiləri vəhdəti-vücud təlimini panteizm kimi də başa düşmüşdür. Məqalədə vəhdəti-vücudun əsas suallarından olan varlıq və ya Tanrı problemi tədqiq edilir. Eləcə də, bu problem ilə sıx şəkildə bağlı olan digər mühüm məsələlər də araşdırılır.
The doctrine of the unity of being forms the basis of Sufism or Islamic mysticism. As is known before the final formation the theory of the unity of being, Sufism existed just as a purely mystical movement in Islam. After systematization of this teaching in the XII century, Sufism has gained a philosophical form too. In addition to Islam, wahdat al-wujud has combine and merge together various philosophical teachings (Ancient philosophy), which in turn greatly enriched Sufism. But despite this relationship, wahdat al-wujud in general remains the brainchild of Islam. But if you learn more about the works and thoroughly detailed the main ideas of such Sufi thinkers as Muhyiddin ibn Arabi, Mahmoud Shabestari, Abd al-Ghani al-Nabulsi, one can be sure that all the main problems in this teaching are closely connected with this religion. Therefore, the philosophical doctrine of wahdat al-wujud must be understood exclusively in the context of Islam. For a long time, many Western orientalists and translators of the Sufi texts ignored the last judgment. They often understood the doctrine of the unity of being outside the context of Islam. And based on this, some researchers completely linked wahdat al-wujud with Ancient philosophy. Such scientific and philosophical approaches, moreover, having an unambiguous nature, led to certain misconceptions, and for this reason most Western interpreters of Sufism understood the philosophy of wahdat al-wujud as pantheism. This article discusses the main problem in the teaching of wahdat al-wujud, the problem of being or God. And also analyzes the basic principles of this teaching, which in turn are related to the problem of being or God.
Referanslar
- Afifi E.A. Fusüsu’l Hikem Okumaları İçin Anahtar (et-Ta’likat ala Fususi’l-Hikem) / Çevirmen E.Demirli. İstanbul: “İz Yayıncılık”, 2011, 512 s.
- Afifi E.A. Muhyiddin İbnü’l-Arabi’de Tasavvuf Felsefesi. İstanbul: “Kırkambar Yayınları”, 1999, 253 s.
- Akkach S. Abd al-Ghani al-Nabulusi Islam and the Enlightenment. Oxford: “Oneworld Publications”, 2007, 152 p.
- Chaghatai M.I. Wahdat al-wujud and Wahdat al-shuhud: Some Observations (With Special Reference to Punjabi Poetry) // Mysticism in East and West: The Concept of the Unity of Being. Lahore: “Multimedia Affairs”, 2013, pp. 178-196.
- Chittick W.C. Imaginal Worlds: Ibn al-Arabi and the Problem of Religious Diversity. Albany: “State University of New York Press”, 1994, 208 p.
- Chodkiewicz M. The Seal of the Saints Prophethood and Sainthood in the Doctrine of Ibn Arabi. Cambridge: The Islamic Texts Society, 1993, 192 p.
- Demirli E. İbnü’l Arabi Metafiziği. İstanbul: “Sufi Kitap Yayınları”, 2013, 421 s.
- Erdem H. Bir Tanrı-Alem Münasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vücud. Ankara: “Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları”, 1990, 126 s.
- Fakhry M. A History of Islamic Philosophy. New York: “Columbia University Press”, 2004, 430 p.
- Faruqi B.A. The Mujaddid’s Conception of Tawhid. Lahore: “Ripon Printing Press”, 1940, 192 p.
- İbn Arabi M. Fususu’l-Hikem / Çeviri ve şerh E.Demirli. İstanbul: “Kabalcı Yayıncılık”, 2013, 536 s.
- İbn Arabi M. Fütuhat-ı Mekkiyye Cilt I / Çevirmen E.Demirli. İstanbul: “Litera Yayıncılık”, 2015, 487 s.
- İbn Arabi M. Fütuhat-ı Mekkiyye Cilt II / Çevirmen E.Demirli. İstanbul: “Litera Yayıncılık”, 2014, 472 s.
- İbn Arabi M. Tedbirat-ı İlahiyye / Tercüme ve şerhi. A.A.Konuk. İstanbul: “İz Yayıncılık”, 2013, 574 s.
- Ibn Arabi. A Prayer for Spiritual Elevation and Protection / Translator Taji-Farouki S. Oxford: “Anqa Publishing”, 2006, 140 p.
- Ibn Khaldun. The Muqaddimah: An Introduction to History. Princeton: “University Press”, 1967, 1547 p.
- Karamustafa T.A. God’s Unruly Friends: Dervish Groups in the Islamic Middle Period 1200-1550. Salt Lake City: “University of Utah Press”, 1994, 158 p.
- Kayseri D. Vahdet-i Vücud Felsefesi / Çevirmen M.Bayrakdar. İstanbul: “M.Ü.İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları”, 2012, 357 s.
- Köprülü F. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: “Türk Tarih Kurumu Basımevi”, 1976, 415 s.
- Landau R. The Philosophy of Ibn Arabi. London: “Routledge”, 2008, 126 p.
- Nablusi A. Gerçek Varlık: Vahdet-i Vücud’un Müdafaası / Çeviren E.Demirli. İstanbul: “İz Yayıncılık”, 2009, 360 s.
- Okudan R. Gelenbevi ve Vahdet-i Vücud. Isparta: “Fakülte Kitabevi”, 2006, 205 s.
- Schuon F. Spiritual Perspectives and Human Facts: A New Translation with Selected Letters. Bloomington: “World Wisdom”, 2007, 297 p.
- Şəbüstəri Ş.M. Gülşəni-Raz, Şəmsəddin Məhəmməd Lahici. Şərhi-Gülşəni-Raz / Tərcüməçi N.Göyüşov. Bakı: “Adiloğlu”, 2010, 408 s.
- Taji-Farouki S. Beshara and Ibn Arabi A Movement of Sufi Spirituality in the Modern World. Oxford: “Anqa Publishing”, 2007, 480 p.
- Vahdet-i Vücud ve Tevhid Hakkında 7 Eskimez Risale. İstanbul: “Furkan Kitaplığı”, 2006, 288 s.
- Weismann I. Taste of Modernity: Sufism and Salafiyya in Late Ottoman Damascus. Leiden: “Brill”, 2001, 343 p.
- Yahya O. Histoire et classification de l’oeuvre d’Ibn ‘Arabi. Damas: “Institut Français de Damas”, 1964, 700 p.