İslamaqədərki dövr Ərəbistan yarımadasında tarix və tarixşünaslıq The History and Historian at the Pre-İslamic Age История и историография на Aравийском полуострове в Доисламский период
Xülasə
Tarix elmi və ya tarixşünaslıq bəşər övladının yer üzərində yaşamağa başladığı andan etibarən günümüzə qədər bütün qəbilə, tayfa, xalq, millət, ümmət və dövlətlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Hər bir cəmiyyət tarixini öyrənməyə və onu qorumağa cəhd etdiyi və çalışdığı kimi İslamaqədərki dövrdə Ərəbistan yarımadasında mövcud olan cəmiyyətlər də dövrün şərtlərinə uyğun şəkildə tarixə və tarixlərinə çox böyük əhəmiyyət vermişlər. Məqalədə İslamaqədərki dövrdə Ərəbistan yarımadasında yaşayan Ərəblərin tarix anlayışı, tarix şüurunun təşəkkül etməsi, onların tarixə qarşı münasibətləri, tarixi əldə etmə, öyrənmə və qoruma metodları, yolları və qurumları haqqında məlumat verilmişdir. Qeyd edilmişdir ki, İslamaqədərki dövr ərəblərində tarix və ya tarix elmi bəzi hallarda “yazılı tarix ənənəsinin” mövcud olduğuna baxmayaraq əsas etibarilə sözlü rəvayətlərə və ya şifahi xəbərlərə əsaslanırdı ki, bu da daha çox onların vahid yazı sisteminin tam inkişaf etməməsindən, oxuma və yazma vasitələrinin və ləvazimatın kəsadlığından, Ərəblərdə demək olar ki, hər şeyin bədahətən olmasından, daxili dünyalarında meydana gələn məna və düşüncələrini dillərinə gələn sözlərlə ifadə etmələrindən irəli gəlirdi. İslamaqədərki dövr ərəblərində tarix və tarixşünaslığın formalaşmasında “Ənsab-soy kökü, şəcərə elmi”, “Əyyamul-Arab”, “şer”, “axbar”, “xitabət” kimi ünsürlərin böyük rolu vardır. İslamaqədərki dövrdə Ərəbistan yarımadasında Fars və Bizans imperiyalarının hökmdarları haqqında tarixi məlumatlar, Ərəblər arasında İbrani və Suryani dilində mövcud olan kitablar yanında bunların Ərəbcələri və Ərəb dilində bəzi hikmət kitabları da var idi. Eyni zamanda müəyyən şəxslər və qəbilələr arasında olan müqavilələr, kölə mülkkiyyəti ilə bağlı sənədlər, əmannamələr, məktublar, muəllaqat mətnləri və xüsusilə də məzarqəbir kitabələri Ərəb dilində yazılır və möhürlər Ərəb dilində qazılaraq istifadə edilirdi. Buna görə də İslamaqədərki dövrdə əksər məlumatlar, xəbərlər, xatirələr və ədəbi poeziya, qısa olaraq Ərəb mədəniyyəti və tarixi bəzi istisnalar olmaqla bərabər əsas etibarilə insanların əzbərlərində, hafizələrində, yaddaşlarında qorunaraq və mühafizə edilərək nəsillərdən nəsillərə nəql edilir, köçürülür və miras buraxılırdı.
History and histology have been in the center of tribes, nations, populaces, communities, and countries from the beginning of the first human’s appearance on the earth till today. As every society afforded to learn and preserve their history, at the preIslamic age the societies, which had existed in the Arabian Peninsula, gave a great importance to their, also overall history, suited to their conditions of the epoch. On the report there were given information about, people’s history perception, who lived in the Arabian peninsula, the development of the historical comprehension, their attitude toward the history, the methods and ways of obtaining, studying, and maintaining the history till Islam period. It was indicated that, although at the history and historical science there was a ‘written history tradition’ before the Islamic age, it was mainly depend on stories and news that, it was the result of not developing single writing system completely, lacking of reading and writing equipments and for Arabians everything was extempore, it came from being used to express their inside feelings and senses by means of words. For shaping history and histology elements as ‘ansab’, ayyam al-arab”, “er”, “axbar”, “xitaba” have a main place, before Islamic age. There was historical information about Persian and Byzantine empires, books in Jewish, Saurian and Arabian languages, moreover wisdom books in Arabian before the Islamic period at Arabian Peninsula. At the same time agreements between people and tribes, the documents of the slavery properties, letters, news, deposits, muellaqat, especially grave epitaphs were written in Arabian, and stamps were engraved in that language too. As the outcome of it, the most part of the knowledge, news, recollections and literary poetics, in short, the culture and history of the Arabians, with some exceptions, primarily were conveyed, copied, and inherited from one generation to another by the help of their memory or maintenance by heart at the preIslamic age.
Referanslar
- БОЛЪШАКОВ, O. Г. История Халифата, I-III, Восточная Литераура, Москва 2000.
- əl-BUSTANİ, Butrus (1300-1883), Qutrul-Muhit, Mektebetü Lübnân, Beyrut 1995.
- əl-CAHİZ, əl-Bəyan vət-Təbyin, (nəşr edən: Abdussalam M. Harun), Qahirə-Misir 1368/1949, III.
- CAVAD ALI, əl-Mufassal fi Tarixil-Arab Qabləl-İslam, I-X, Bağdad 1993.
- ÇETİN, Nihad M. “Ahbâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988, I, 486-487.
- ÇETİN, Nihad M. “Ahbâr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988, I, 486.
- ÇETİN, Nihad M. “Arap” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, III, 276.
- ƏBU UBEYDƏ, Mamər İbn əl-Müsənna ət-Teymi, Kitabu Əyyamil-Arab Qabləl-İslam, (nəşrə hazırlayan: Adil Casim Beyati), I-II, Aləmul-Kutub, Beyrut 1987.
- FAYDA, Mustafa “Câhiliye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1993, VII, 17.
- FAYDA, Mustafa “Ensâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1995, XI, 244-245.
- HAMİDULLAH, Muhamməd “Siratu İbn İshaq (Kitabul-Mubtəda və-Məb´as vəl-Məğazi)” adlı əsərə yazdığı müqəddimə, Konya 1981/1401.
- HİZMETLİ, Sabri, İslâm Tarihçiliği Üzerine, Ankara 1991.
- HİZMETLİ, Sabri, İslâm Tarihi – İlk Dönem -, Ankara 2006.
- İBN HİŞAM, (218/833) Əbu Muhamməd Abdulməlik əs-Siratun-Nəbəviyyə, (nəşrə hazırlayanlar: Mustafa əs-Saqqa, İbrahim əl-Əbyari, Abdülhafiz Şələbi), I-IV, Darul-Xayr, Beyrut 1995.
- İBN MANZUR, Əbul-Fadl Cəmaluddin Muhamməd b. Mukərrəm (711/1311), Lisanul-Arab, I-XV, Daru Sadr, Beyrut tarixsiz.
- İBRAHİM, Muhamməd Əbul-Fadl, Əyyamul-Arab fil-Cahiliyyə, Daru İhyail-Kutubil-Arabiyyə, Qahirə 1974.
- KAPAR, Mehmet Ali “Eyyâmü’l-Arab”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1995, XII, 14-16.
- KATİB ÇƏLƏBİ, Kəşfuz-zunun an Əsamil-Kutub vəl-Funun (nəşr edənlər: Kilisli Muallim Rifat – Şerefeddin Yaltkaya,) I-II, İstanbul 1360-1362 / 1941-1943.
- KAZICI, Ziya, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İstanbul 2003.
- KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. Tarih Araştırmalarında Usul, İstanbul 1997.
- LÉON – E. Halkın, Tarih Tenkidinin Unsurları, (Çeviren. Bahaeddin Yediyıldız), Ankara 1989.
- MİTTWOCH, E. “Eyyâmü’l-Arab”, İA, MEB, İstanbul 1988, IV, 421 – 422.
- ROSENTHAL, F. İlmut-Tarix İndəl-Muslimin, (tərcümə edən: Salih Ahməd əl-Ali) Beyrut, tarixsiz.
- SARIÇAM, İbrahim Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, Ankara 2004.
- KAŞİF, Seyyide İsmail İslam Tarihinin Kaynakları ve Araştırma Metodları, (Tercüme edenler: Mehmet Şeker, Rıza Savaş, Ramazan Şimşek), İzmir 1997.
- ŞEŞEN, Ramazan Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998.
- TOGAN, A. Zeki Velidi, Tarihte Usul, İstanbul 1985.