The Azerbaijan Main Philosophers That Contributed to the Development of Islamic Philosophy and the Formation of the New Paradigm in It İslam fəlsəfəsinin inkişafı ve yeni istiqamətinin təşəkkülündə rol oynamış əsas azərbaycanlı filosoflar Развитие Исламской Философии и Азербайджанские Философы Сыгравшие Роль в Развитии Новой Парадигмы
Abstract
The Azerbaijan philosophers that were the important representativesof İslamic Philosophy, contibuted to sustainingof the legacy of the peripatetizm in the İslamic World.Furthermore, they had their own an important role in the formation of a new direction of Islamic philosophy and its development. İt can be said that their services included two philosophical directions.One of them is Peripatetizm, and other is Ishrakizm. The main goal of the article consists of introducing the Azerbaijan philosophers’ entellectual identity who contributedto sustainingof the legacy of the peripatetizm in the İslamic World. Furthermorethe article deals with the changing of the direction in Islamic philosophy in terms of its formation in a new direction“Ishraqizm”. In this context the main topic of the article deals with Azerbaijan Peripatetic philosophers like Bahmanyar, Hamadany, Suhrawardy Maktul, Akmaladdin Nakhchivany and their intellectual biyographies, works and philosophical views generally.
İslam Fəlsəfəsinin İnkişafı ve Yeni Paradiqmanın Təşəkkülündə Rol Oynamış Əsas Azərbaycanlı Filosoflar İslam fəlsəfəsinin mühüm simaları olan Azərbaycanlı filosofların Aristotelizmə əsaslanan İslam peripatetik irsinin davam etdirilməsindəki rollarıyla yanaşı yeri gəldikcə özlərinə məxsus fəlsəfi yanaşma tərzləri ilə islam fəlsəfəsinin yeni istiqamətdə təşəkkül ve inkişafında da mühüm xidmətləri olmuşdur.Onların İslam fəlsəfəsindəki xidmətlərinin iki fəlsəfi isiqamətdə olduğunu deyə bilərik: bunlardan birincisi islam peripatetizmi; digəri isə işraqilikdir. Məqalənin məqsədi islam fəlsəfəsinin təşəkkül və inkişafında mühüm rolları olan azərbaycanlı filosofların kimliyinivə islam fəlsəfi fikrinə bəxş etdikləri töhvələri üzə çıxarmaqdır. Bu mənada məqalənin tədqiqat obyektinin əsasını Bəhmənyar, Həmədani, Sührəverdi Məqtul, Əkmələddin Naxçıvani kimi bir neçə mühüm Azərbaycanlı filosofların intellektual biyografiyası və fəlsəfi yaradıcılıqları, olduqca mühüm fəlsəfi görüşləri təşkil edir.
Keywords:
Islamic philosophy, Azerbaijani philosophers, Islamic peripathetism, Illuminationism, Avicenna
İslam fəlsəfəsi, Azərbaycanlı filosoflar, İslam peripatetizmi, İşraqilik, İbn Sina
References
- ANAY Harun, Cəlaləddin Dəvvani, hayatı, eserleri, ahlak ve siyaset düşüncesi, (İÜSBE, nəşr edilməmiş fəlsəfə doktorluğu dissertasiyası), İstanbul: 1994.
- ARICI Mustakim, “İbn Sinacı felsefe geleneğinin oluşumu ve Behmenyarın felsefe tasavvuru”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 2010, cilt: XV, sayı: 28, s. 170.
- Bağdatlı İsmail Paşa, Hədiyətul-arifin əsmaul-muəllifin və asaru musannifin, Ankara: MEB Yay.,1951, c. I, s. 244.
- BƏHMƏNYAR b. Mərzuban əl-Azərbaycani, ət-Təhsil, naşir: Şəhid Mütəhhəri, Tehran: 1370.
- BƏHMƏNYAR b. Mərzuban əl-Azərbaycani, Risalə fi mövzui ilmi ma bədət-tabia, naşir və tərcüməçi: Solomon Poper, Behmenjar ben El-Merzuban, der persische Aristotaliker aus Avicenna`s Schule: Zwei metaphysische Abhandlungen von ihm Arabisch und Deutsch mit Anmerkungen, Leipzig: 1851.
- BƏHMƏNYAR, Ət-Təhsil fi şərhi lübabil-hikmə li-İbn Sina, Rağıb Paşa, rəqəm: 880, vərəq: 182, 1118: Köprülü, rəqəm: 863, vərəq: 261, 888: III. Amed, rəqəm: 3190, vərəq: 296, 896, rəqəm: 3287, vərəq: 177.
- BROCKELMANN, Carl, GAL, c.1, Leiden: E.J. Brill 1943.
- CABİRİ Muhammed Abid, Arap-islam kültürünün akıl yapısı, tərcümə: Burhan Köroğlu, İstanbul: Kitabevi nəşriyyatı, 1999.
- CANTAY Gönül, Anadolu Selcuklu ve Osmanlı Daruşşifaları, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yay., 1992.
- CİHAN Ahmet Kamil, “Şihabeddin Sühreverdinin eserleri”, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Erciyes Universiteti nəşri, Erciyes: 2001, No:11, s. 216-220.
- ÇƏLƏBİ Katib, Kəşfuz-zunun an əsamil-kutub vəl-funun, Dərsəadət: Aləm Mətbəəsi, 1310, c. 2.
- DAİBER H., “Bahmanyar, Kia”, Encyclopaedia of Iranica, c.3, London: 1989, s. 501-503.
- ƏBU RƏYYAN ƏLİ, Tarixul-fikril-fəlsəfi fil-islam, Beyrut: 1973, s. 410-411.
- EFLAKİ Arifi Ahmet, Ariflerin menkıbeleri (Menakibul-arifin), çev.: Tahsin Yazıcı Ankara: MEB Yay.,1989, c.1.
- Əl-BEYHAQİ Zahiruddin Əbul-Hasan Əli ibn Əbül-Qasim Zeyd, Tətimmətu sıvanil-hikmə, naşir: Məmduh Həsən n Muhamməd, Qahirə: 1996.
- ƏL-HƏMƏVİ Yaqut, İrşadul-ərib ilə marifətil ədib, nəşr: D.S. Margoliouth, Misir: 1925, 1-ci yayın, VII, s. 269.
- İBN XALLİQAN, Vəfəyətul-ayan, nəşr: İhsan Abbas, Beyrut, t.y., VI, s. 268.
- ƏL-HƏMƏVİ Yaqut, Mucəmul-buldan, Beyrut: t.y., c. 3, s. 179.
- ƏL-HƏMƏVİ Yaqut, Mucəmul-udəba, nəşr: D.S. Margoliouth, London, 1913, VII, s. 269-270.
- ƏL-İŞKƏVƏRİ Qutbuddin, Mahbubul-qulub, əl-Makalatus-səniyə, naşir: Hamid Sıdki-İbrahim əd-Dibaci, Tehran:1424/2003, c. 2, s.415-418.
- ƏS-SÜBKİ Tacəddin, Təbəqatuş-şafiiyyə,Qahirə: 1964, V, s. 129.
- GUTAS Dimitri, Avicenna and the Aristotelian Tradition, Leiden: E.J.Brill, 1988.
- HANSARİ, Ravzatul-cənnət, naşir: Əsədullah İsmailiyyan, Qum: Məktəbətu İsmailiyyan, h.ş. 1392, c. 6, s.114.
- HƏBƏŞİ Abdullah Məhəmməd, Camiuş-şuruh vəl-havaşi, Əbudabi: 1425/2004, c.3, s. 1731-1737.
- HƏMƏDANİ Eynəlqüzat, Zubdətul-həqaiq fi kəşfid-dəqaiq, təhqiq: Afif Oseyran, Tehran: 1962.
- HƏMƏDANİ Rəşidəddin, Camiut-təvarix, c.2, haz.: Bəhmən Kərimi, Tehran: h.ş. 1362.
- İBN ƏBİ ÜSEYBİƏ, Uyunil-ənba fi təbəqatil-ətibba, təhqiq: N. Rıza, Beyrut, t.y. s. 437-458.
- İBN SƏBAT, Tarixu İbn Səbat, təhqiq edən: Ömər Abdussəlam Tədmuri, Trabus: 1413/1993, s. 436.
- İBN SİNA, Aksamul- ulumil-akliyyə, (Tis`u rəsail içində) İstanbul: 1298, s. 72-73.
- İBN SİNA, Daneşnameyi- alai, tərcümə: Pərviz Morowedge, The Methaphysica of Avicenna, New York 1973.
- İBN SİNA, əl-Məbdə vəl-məad, naşir Abdullah Nurani : zir-i nazar Mehdi Muhakkık, Tahran: Müessese-i Mütalaat-ı İslami Danişgah-ı Şube-i, 1984/1363.
- İBN SİNA, ət-Təliqat, təhqiq: A. Bədəvi, Məktəbətul-ilam-i islami, Tehran: 1404.
- İBN SİNA, Kitabuş-Şifa, (Metafizik), naşir və tərcüməçi: Ekrem Demirli və.
- Ömer Türker, c. 1, Litera yayınları, İstanbul: 2005.
- İBN TEYMİYYƏ, Dəru təaruzil-akl vən-nakl, Riyad: 1401/1981, c. 3.
- İBN TEYMİYYƏ, ər-Rədd aləl-mantıkıyyin, Lahor: 1397/1977.
- İBN XALDUN Əbu Zeyd Vəliyyuddin Abdurrəhman b. Məhəmməd, Mukaddime, tərcümə: Zakir Kadiri Ugan, c. 3, Ankara: Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, 1988.
- İBN XALLİQAN, Vəfəyətul-ayan, nəşr: İhsan Abbas, Beyrut: t.y., c. VI, s. 268-273.
- İBNUL-FUVATİ, əl-Havadisul-camia, naşir: Mehdi ən-Nəcm, Beyrut: 1424/2003.
- KARABULUT Ali Rıza, Mucamul-mahtutatil-mevcudə fi məktəbəti İstanbul və Anatuli, c. I, s. 358-359.
- KARABULUT Ali Rıza, Mucəmul-maxtutatil-mövcudə fi məktəbəti İstanbul və Anatuli, n.y.y. t.y, c. 3.
- KAYA Mahmut, “Behmenyar b. Merzuban”, Diyanet İslam Ansiklopedisi,Ankara: 1992, c.V, s. 354.
- KAYA Mahmut, “İşrakıyye”, DİA, İstanbul: 2001, c. 23, s. 435.
- KUTLUER İlhan, “Sührəverdi Maktul”, DİA, İstanbul: 2010, c. 38, s. 37-39.
- LÖVKƏRİ Əbül-Abbas Fəzl ibn Məhəmməd, Bəyanul-haqq bi-dimanis-sidq: əl-ilmul-ilahi, təhqiq: əs-Seyyid İbrahim Dibaci, nəzərdən keçirən Mehdi Mühəqqiq, Tehran: Müessese-i Beynəl-Miləli Əndişə və Təmədduni İslami, 1414/1995.
- Marcotte, Suhrawardi and his interpretation of Avicenna`s philosophical Antropology (doktorluq dissertasiyası 2000), Mc. Gill University Institute of Islamic Studies, s. 57.
- MƏMMƏDOV Zakir, Azərbaycan fəlsəfə tarixi, Bakı: 1994.
- MEVLANA Celaleddin, Mektuplar, trc. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1963.
- NASR Seyyed Hossein, Three muslim sages, 2-ci nəşr, New York: 1969.
- NASR Seyyid Hüseyin, “Azərbaycan məktəbi və onun islam fəlsəfəsi ənənəsi ilə əlaqəsi”, İbnül-Ərəbi və Klassik Azərbaycan Ədəbiyyatı (konfrans materialları məcmuəsi), Bakı: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 2010, s. 122-123.
- NAXCIVANİ, əl-İşarat vət-tənbihat şərhi, Köprülü kitabxanası nüsxəsi, vr.151 b, 152 a, 152 b, 155 b, 214 b.
- NAXCIVANİ, Muhadarat və Calibus-surur və salibul-qurur Süleymaniyyə kitabxanası, Reisulküttab Mustafa Efendi, no: 896: Esad Efendi, no: 2894: Ayasofya, no: 4282.
- QAFAROV Anar, Nasiruddin Tusinin ahlak felsefesi, İstanbul, İSAM yayınları, 2011.
- QARABAĞİ, Risalə fi isbatil-vacib, Süleymaniyyə kitabxanası Darulməsnəvi bölümü no: 290/1 və Yazma Bağışlar bölümü no: 152/1.
- RAZAWİ Seyyed Hossein Nasr-Mehdi Amin, “Bahmanyar ibn Marzban”, An Antology of philosophy in Persia, Oxford US. New York, Volume 1, s. 333-350.
- RAZİ Əbu Bəkir, ət-Tıbbur-ruhani, (Rəsail fəlsəfiyyə içində) təhqiq edən: Paul Kraus, Qahirə: 1939, s. 15-96.
- REİSMAN David C., The Making of the Avicennan Tradition: The Transmission, Contents, Structure of İbn Sina`s al-Mubahasat (The Discussions), Yale: 2001.
- SEVİM Ali – Yücel Yaşar, Türkiye tarihi: fetih, selçuklu ve beylikler dönemi, Ankara:Türk Tarih Kurumu,1989.
- SÖZEN Kemal, İbn Sina okulu ve İslam düşüncesindeki yeri, Tabula rasa, cild 4, no: 11, 2004, s. 167-181.
- SÜHRƏVERDİ, Hikmətul-işraq, nəşr: H. Corbin, İstanbul: 1952.
- ŞƏHRƏZURİ Məhəmməd b. Mahmud Şəmsəddin, Tarixul-hükəma, nəşr: Əbdülkərim Əbu Şuveyrib, Trablus, 1988, s. 381.
- ŞİRAZİ Habibullah Mirzə Can, Haşiyə alər-risalətil-qadimə fi isbatil-Vacib,Süleymaniyyə kitabxanasında Carullah Efendi böl., no:1254/3: Darulməsnəvi böl., no: 290/2.
- TAFTAZANİ Əbul-Vəfa, İbn Səbin və hikmətul-işraq, Qahirə: 1974.
- TAŞ İsmail, “Ebu`l-Hasan Behmenyar ve felsefesi”, Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Editör: Prof.Dr. Mehmet Aydın, yıl:7, sayı: 14, Konya 2002, s. 40.
- TAŞKÖPRÜZADƏ, Miftahus-səadə və misbahus-siyadə fi mevzuatil-ulum, c. 1, Qahirə: Darul-Kutubil-Hadise, 1968.
- TİNBUKTİ Əbul-Abbas Əhməd b. Əhməd Baba, Neylul-ibtihac bi-tatrizi'd-dibac, 1 c.-də 2 c., Trablus: 1989.
- TUNKABUNİ, Mirza Muhammed,Kısasul-ulema, Tehran: 1396.
- ULUDAĞ Süleyman - Bayburtlugil Nurettin, “Aynulkudat el-Hemedani” maddəsi, DİA, Ankara: 1991, c. 4, s. 280-281.
- ULUDAĞ Süleyman, “İşrakıyye”, DİA, c. İstanbul: 2001, c. 23, s. 438-439.
- UZLUK Şehabeddin Uzluk, “Mevlâna’nın Tabibleri: Ekmeleddin Müeyyet-Beyhekim ve Gazanfer”, I. Milletlerarası Mevlana Kongresi, 3-5 Mayıs 1987[Selçuk Üniversitesi], 1988, s. 211-219.
- ÜNVER Ahmet Süheyl, Selcuk tebabeti:XI.-XIV. asırlar: Büyük Selçuk İmparatorluğu ve orta zamanda Anadolu Türk Devletleri tababeti tarihine dair, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1940.
- YEMENLİ İbrahim, “Bir İbn Sina şarihi Ekmeleddin en-Nahçuvani ve varlık anlayışı”, Divan Dergisi, 2001/1, s. 104 -130.