Osmanlı’da Kredi Kaynağı Olarak Para Vakıfları ve Türk Katılım Bankalarının Çalışma Sistemi Money Foundations as a Credit Source in the Ottoman Empire and the Operational System of Turkish Participation Banks Osmanlı’da Kredi Kaynağı Olarak Para Vakıfları ve Türk Katılım Bankalarının Çalışma Sistemi

In Islamic countries, waqfs are known as charities to carry out many public services from religous services to education, from health care to public works and aim to economical dynamism. Th elegitimacy of cash waqfs were discussed in 15th century of Ottoman among Seykhulislams (the head of scholars) very deeply and it had been banned for a while by the fetwa of Anatolian Kazasker (the head of judges) Civizade. But then the prohobition about cash waqfs was repealed by the fetwa of Seykhulislam Ebussuud Efendi and the daten 1548 decree, which is named as hukmi serif of Kanuni. By this fetwa, cash waqfs are accepted officially as a source of credit. In this way, Ottoman finance world had a new credit source official/legal with cash waqfs. Cash waqfs which are grownby time had been firstly a substructure for people to provide for their cash and credit needs and thus it had been an alternative way against usury treatments. The definition of surplusratiot hat is taken from credit was maximum 15% and it provided to become credit market secure and stable. On the other hand cash waqfs tried to serve banking transactions in the way of proving loan as much as possible in that within the bounds of possibility of that period. Issuing banknote in Ottoman in 19th century and increasing of foreing trade revealed need of banking as a credit instituion. Non-muslims and foreingners made an attempt on establishing a bank and the first bank in Ottoman was established by Galata bankers by name “Istanbul Bank”. This bank was closed in 1856. Ottoman Bank was established in the same year instead of Istanbul Bank. “Memleket Sandıgı” which was established by Mithat Pasa in 1863 to provide loan with the fund of farmers in Nis city. This had been basis of Ziraat Bank. After Second Constitutionalist Period, there were some attempts by Osmanlı Evkaf-ı Humayun Nezareti (The Ministry of Foundations) to establish a bank that founding capital was made from cash waqfs but all attempts hade been failured. Vakiflar Bank was established as late as in 1954 in the Republican era. There were some attempts to establish interestfree bank in 19th and 20th centruies in Islamic statesand an interestfree bank was established in Egypt at 1960’s. Following this, Islamic Development Bank was established in 1974. By time, in Islamic countries “interestfree private finance institutions” which are carried out with the system of interestfree became widespread among Islamic States. Turkey was introduced “private finance institutions” which are working with the system of intrestfree in 1984. There are six Participation Bank (Islamic Bank) in Turkey currently economical activities.

İslâm ülkelerinde vakıflar din hizmetlerinden eğitime, sağlıktan bayındırlğa kadar kamu hizmetleri ifa eden ve ekonomik hareketliliği artırmayı hedefleyen hayır kurumları olarak bilinmektedir. Osmanlı’da15. yüzyılda şeyhülislâmlar düzeyinde olmak üzere ulemâ arasında para vakıflarının meşruiyeti ile ilgili hararetli tartışmlalar meydana gelmiş vefaiz eksenli yapılan bu tartışmalar sonucunda para vakıfları Anadolu Kazaskeri Çivizâde’nin fetvasıyla bir müddet yasaklanmıştır. Ancak daha sonra para vakıflarına ilişkin yasak Osmanlı’da Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi’in fetvası ve Kanûnî’nin 1548 tarihli “hükm-i şerîf”şeklinde isimlendirilen fermanı ile kaldırılmıştır. Bu fetva ve ferman ile para vakıfları resmen bir kredi kaynağı olarak kabul edilmiştir. Böylece Osmanlı finans dünyası 15. yüzyılda resmî/yasal yeni bir kredi kaynağı olarak para vakıflarıyla tanışmıştır. Osmanlı’da zaman içinde bir hayli çoğalmış olan para vakıfları öncelikle kişilerin nakit ve kredi ihtiyaçlarının karşılanması için bir alt yapı oluşturmuş ve böylece tefecilik uygulamalarına karşı bir alternatif olmuştur. Osmanlı bürokrasisinin fetva ve fermanları ile borç verilen paradan alınacak fazlalığının azamı sınırının %15 olarak belirlenmesi kredi piyasasının güvenli ve istikrarlı bir şekilde oluşmasını sağlamıştır. Öte yandan para vakıfları zamanın imkânları dahilinde kredi sağlamada bankacılık hizmetlerini de ifa etmeye çalışmıştır. 19. yüzyılda Osmanlı’da kağıt paranın basılması ve özellikle dış ticaretin artması kredi kurumu olarak banka ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Gayrimüslimler ve yabancılar bu konuda girişimde bulunmuş ve Osmanlı’da ilk banka 1847 yılında Galata bankerleri tarafından “İstanbul Bankası” adıyla kurulmuştur. Bu banka 1856 yılında kapanmıştır. Onun yerine 1856’da Osmanlı Bankası kurulmuştur. Mithat Paşa’nın1863 yılında Niş şehrinde çiftçilerin oluşturduğu kaynakla, çiftçilere kredi vermek üzere kurduğu “Memleket Sandığı” adlı müessese bugünkü Ziraat Bankası’nın temelini oluşturmuştur. Osmanlı Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti (Vakıflar Bakanlığı)’nde II. Meşrutiyet’ten sonra sermayesini para vakıflarının oluşturduğu bir banka kurulması girişimleri olmuşsa da başarılı olamamıştır. Vakıflar Bankası Cumhuriyet döneminde ancak 1954 yılında kurulabilmiştir. 19 ve 20. yüzyıllarda İslâm ülkelerinde faizsiz bancakılık girişimlerinde bulunulmuş ve 1960’lı yıllarda Mısır’da faizsiz banka kurulmuş, bunu 1974 yılında kurulan İslâm Kalkınma Bankası takip etmiştir. İslâm ülkelerinde zamanla faizsiz bankacılık sistemiyle faaliyette bulunan “faizsiz özel finans kurumları” yaygınlaşmıştır. Türkiye 1984 yılındafaizsiz bankacılık sistemiyle çalışan “özel finans kurumları”ylatanışmıştır. Şu anda Türkiye’de altı Katılım Bankası faizsiz iktisadî faaliyetlerde bulunmaktadır.