XIII əsr əruzşünası Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin dövrü, həyatı və əsərləri The Era, Life, and Works of the 13th Century Rhyme Expert Shams al-Din Muhammad bin Qays al-Razi
Xülasə
Yaxın və Orta Şərq xalqları tarixində XIII əsr daha çox monqol hücumları ilə yadda qalır. XIII əsrin əvvəllərində Orta Asiyada Xarəzmşahlar dövləti (1097-1231) mövcud idi. Bu dövlət Əlaəddin Məhəmməd bin Tekiş Xarəzmşahın hakimiyyəti illərində (1200-1220) inkişafınıniqtisadi-siyasi, hərbi qüdrətinin ən yüksək nöqtəsinə çatmış, Orta Asiya əyalətlərini, torpaqlarını öz dövlətinin ərazisində birləşdirməkdən əlavə, eyni zamanda nəinki İraqi-Əcəmi, hətta Mazandaran, Arran, Azərbaycan, Şirvan, Fars, Kerman, Mekran, Manqışlaq, Keş, Sicistan, Hur, Qəznə, Bəymən torpaq-larını öz dövlətinə tabe etdirərək, hətta Hindistan sərhədlərinə qədər irəlilə-mişdi (1,82). Əlaəddin Məhəmməd bin Tekiş Xarəzmşah hətta 1217-ci ildə uğursuzluqla nəticələnməsinə baxmayaraq, xilafətin paytaxtı Bağdada da yürüş etmişdi. Lakin onun Çingiz xanla yola getməməsi nəticəsində Çingiz xan təqribən 1219-cu ildən etibarən Xarəzmşahlar dövlətilə müharibəyə başlamış və bunun yekunu olaraq Xarəzmşahlar dövləti, eyni zamanda bütövlükdə Yaxın Şərq monqol hücumlarına məruz qalmışdı. Monqol hücumları nəticəsində Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd bin Tekiş bir-bir öz torpaqlarını itirərək Orta Asiyadan qaçmağa məcbur olmuş və nəticədə 1220-ci ildə Xəzər dənizində yerləşən adaların birində vəfat etmişdi. Onun vəfatından sonra hakimiyyət oğlu Cəlaləddin Manqburnıya ( 1220-1231) keçmişdi.
In the article its shown that Geys Razi lived in the XIII century was the prominent aruz scholar of his period. He lived during the rule time of Kharazm shahs and most of his works devoted to his periods rulers. Though he wrote o lot of works. Only «Al-Mocam» passed to modern generation. The theoretical bases of aruz and rhifme were investigated in this work.
Açar Sözlər
Əruz, Şəmsəddin ər-Razi
Aruz, Geys Razi
Referanslar
- З.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов 1097-1231. Издательство «Наука», Москва, 1986.
- Н.Ю.Чалисова. Персидская поэзия на весах поэтики. Шамс ад-дин Мухаммад ибн Кайс ар-Рази. Свод правил персидской поэзии. Мо-сква, 1997.
- Юсиф-Зия Ширвани. Мухаммед ибн-Кейс и его тюркоязычный глоссарий. Ученые записки, №1, Издание АГУ, Баку,1971.
- Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387.
- Məhəmməd bin Əbdülvəhhab Qəzvini. Müqəddimeye mosəhheh. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387.
- Modərres Rəzəvi. Müqəddimeye mosəhheh. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387.